En lenga nòsta - Chronique hebdomadaire
de l'Agachaire (Jean-Yves ROYER)
dans La Provence (04)

Legir la cronica dau ...  Retour
20/03/2010: La Prima, enfin…
06/03/2010: Lo jorn de l’Espinarc13/03/2010: Lo pan maudich
20/02/2010: Lo jorn de l’Acurnier27/02/2010: S’es passat un 27 de febrier
06/02/2010: Lo jorn dau Tueis 13/02/2010: Lo jorn de la Lèbre
23/01/2010: S'es passat un 23 de genoier30/01/2010: Santa Martina
09/01/2010: Santa Alitz16/01/2010: De Plomb…
26/12/2009: Deman, Provença ?
02/01/2010: Sant Blasi
12/12/2009: Gripeta ò gripassa ?
19/12/2009: Oliva e olivier
28/11/2009: Lo jorn dau Mèu
05/12/2009: Lo jorn dau Cabròu
14/11/2009: Lo jorn de l’Arangi
21/11/2009: La Presentacion
31/10/2009: Après Carcassona
07/11/2009: Santa Carina
17/10/2009: S’es passat un 17 d’octòbre
24/10/2009: Manifestar
03/10/2009: L’Immortala
10/10/2009: Lo 10 d’octòbre
19/09/2009: S’es passat un 19 de setembre
26/09/2009: Jorn de Chivau
05/09/2009: S’es passat un 5 de setembre
12/09/2009: S’es passat un 12 de setembre
22/08/2009: Lo jorn dau Saumon
29/08/2009: Jorn de Fenolh
08/08/2009: Sant Domenge
15/08/2009: L’Assompcion
25/07/2009: Lo jorn de l’Artemisa
01/08/2009: Lo jorn dau Balicòt
11/07/2009: Lo jorn dau Faiòu
18/07/2009: Provença-Mediterranèa ?
27/06/2009: Lo còr cramat
04/07/2009: Lo jorn dau Tabat
13/06/2009: La chifra 13
20/06/2009: S’es passat un 20 de junh
30/05/2009: Lo jorn de la Fraga
06/06/2009: Era lo 6 de junh
16/05/2009: Lo prètz de « Provença »
23/05/2009: Sant Deidier
02/05/2009: Les aureians
09/05/2009: La luna plena
11/04/2009: Sant Leon
25/04/2009: « Region PACA »…
28/03/2009: La Jonquilha
04/04/2009: L’abelha
14/03/2009: La Margarideta
21/03/2009: Lo Coguou
28/02/2009: Lichetar
07/03/2009: Marcejar
14/02/2009: Valentinadas21/02/2009: « Mirèio »
24/01/2009: Lo jorn dau Taur31/01/2009: Lo jorn dau Broton
10/01/2009: Petròni e lo Gip17/01/2009: Sant Antòni e lei rabassas
27/12/2008: Sant-Joan d’Ivèrn03/01/2009: Gres e grasau
13/12/2008: Santa Lúcia20/12/2008: Cachafuec ?
29/11/2008: Sant Saturnin06/12/2008: Sant Micolau
15/11/2008: Lo faisan22/11/2008: Un pròne de Santa-Cecília
01/11/2008: Per Totsants 08/11/2008: Jaufré
18/10/2008: S'es passat un 18 d'octòbre 25/10/2008: Sant Crespin
04/10/2008: Francés d'Assís 11/10/2008: Brel entre doas lengas
20/09/2008: Sant Estachi 27/09/2008: La mòrt d’Ispennel
06/09/2008: Les Caminaires arrivon ! 13/09/2008: Una Carta Sabors e Sentors
23/08/2008: Sant Sidòni 30/08/2008: S’es passat un 30 d’avost
09/08/2008: Sant Seren 16/08/2008: Sant Ròc en Provença Nauta
26/07/2008: La Santa-Ana 26/07/2008: Aqueste còp l’i siam…
12/07/2008: Un gost d’autre tèmps ? 19/07/2008: Quand la becana beganha
14/06/2008: Lo jorn dau volame 05/07/2008: S’es passat un 5 de julhet
14/06/2008: Lo jorn dau Jaussemin 21/06/2008: Ceba ò seba
31/05/2008: Plòu, plòu... 06/06/2008: Sant Amand
10/05/2008: Lo rite de la copa santa 24/05/2008: Nòstei lengas e la Constitucion
19/04/2008: Cesaire e la Negritud 03/05/2008: La Santa-Crotz
05/04/2008: Benvenguda 12/04/2008: « Couil-os-ti », qu’es aquò ?
22/03/2008: Lo darrier « Pelós » 29/03/2008: Fuguessiam Tibetencs…
16/02/2008 : Lo jorn de l’Avelanier 13/10/2007 : Sant Audoard e lo rubí
14/04/2007 : Lo jorn dau Pijon 07/04/2007 : Lo francés
31/03/2007 : A prepaus de drapèus 24/03/2007 : Amen !


La Prima, enfin…
20/03/2010 - Per l’Agachaire

Aquest an la prima, primavèra ò printemps, tomba un jorn davans les autres annadas, e es encuei aqueste 20 de març que la podèm festejar. E, bota, l’aurem pron esperada, aquest ivèrn que ne’n vesiam plus la fin… 

Ma grand disiá totjorn : « L’ivèrn es pas bastard : se vèn pas lèu vèn tard… » E aquest an, ei verai que lo vesiam jamai arribar. Vos rapelètz de l’autonada qu’avèm aguda, talament cauda, e que jamai non s’acabava ? Bastard que bastard, venguet puei l’ivèrn, que nos la faguet pagar, e repagar… E la prima nos tombet dessús autant lèu, que passeriam de la nèu a un temps quasiment d’estiu !... 

Se lo rescaufament de nòsta paura planeta contunha ansin, congreient aquelei diferéncias de temperaturas, esperadas de tot segur per lei sabents, mai qu’avèm pron pena per lei viure, sabo pas tròp coma farem… S’eriam encara proverbiers, trobariam ben lo biais per o dire. Coma aquò, per exemple : « La prima es pas bastarda, Les ans que tarda, Son caud garda, E tre que pòt vos lo canarda !... » O encara : « Quand tarda lo printemps, Tant de calor coma a perdut n’avèm ! » E bensai pereu : « Quand primavèra es tardiera, D’autant mai farà la fièra ! » M’arrèsto aquí que, tant, de tròp proverbiar, me n’escaufariáu lei cervèlas !...

Retour au choix des chroniques
Lo pan maudich
13/03/2010 - Per l’Agachaire

Aviáu sèt ans en 1951, e l’afaire dau pan maudich dau Pònt Sant-Esperit me ne’n soveno encara. Subretot que ieu, ambé lo pan aviáu un problèma. A l’epòca serviá a acompanhar lo fricòt, e d’aqueste n’aviam jamai de rèsta. Ieu trobavo que lo pan ne’n levava lo gost, mai coma lo faliá manjar, me despachavo d’empassar ma lesca, per posquer puei manjar lo fricòt solet. E vaquí que cada còp me ne’n tornavon donar, m’expliquent qu’ansin comptava pas ! Alora, pensètz ben que de veire dins lo jornau que de pan podiá tuar, aquò me laisset pas indiferent… 

Les causas d’aquel empoionament son jamai estadas claras. Mai vaquí qu’encuei nos vènon dire que, tant, seriá un còp de la CIA !... Quand èro estudiant, se disiam de lònga que, tre que i aviá una embrolha, qunta que siegue, onte que siegue dins lo monde, faliá sempre acusar les Americans : se tu sabiás pas perqué, eles o sabián… 

Lo temps a passat, mai la CIA pas de rèsta, coma o vegueriam fai pas gaire, ambé les presons secrètas qu’aviá dubert un pauc pertot, emai en Euròpa. Pasmens, sa responsabilitat dins aquel afaire de pan sembla dificila de crèire : non que ne’n fuguèsse pas capabla, mai per tot plen de rasons tecnicas. E lo pan dau diable gardarà son mistèri. Mai ieu, ara, de pan, ne’n manjo que se vòlo ben…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn de l’Espinarc
06/03/2010 - Per l’Agachaire 

Tornarem encuei au calendier revolucionari. L’i siam lo Sextidí 16 de Ventòsa, e se devèm de celebrar l’espinarc.

Aquí, de tot segur que vau faire cridar totes aqueles qu’an gardat d’aqueu lieume ren que de sovenirs de cantinas… E fau dire qu’ai agut vist ieu pereu au collègi, au restaurant universitari, ò a l’armada, de platàs d’espinarcs qu’aurián poscut me ne’n levar l’enveja jusqu'à la fin de mei jorns. La veso encara aquela bolhaca, pus marronassa que verda, onte de còps avián samenat de mitats d’uous durs, que de tant qu’avián cuech, èron elei dejà verds avans que les aguèsson plantats dins lo tian…

E pasmens ! Una bòna salada de pichòts espinarcs jovenets tot crus, ò d’espinarcs en brancas just cuechs a la vapor amb un morcèu de burre dedins, ò alora ben esquichats e adobats en aumeleta : aquò òc qu’ei bòn !...

Mai l’i cerquetz pas lo fèrre per aguer lei braç de Popèia ! Aquò ei just una legenda. Dins les annadas 1890, la secretària d’un cercaire american faguet una deca que multipliquet per dètz la quantitat de fèrre d’aquela planta. Lo temps que se fague corregir, mai de quaranta ans après, Popèia èra naissut e, sus aqueu crèire, l’i preniá sa fòrça ! Mai bota, s’aquò ne’n fai manjar ais pichòts…

Retour au choix des chroniques
S’es passat un 27 de febrier
27/02/2010 - Per l’Agachaire  

Aqueu jorn d’aquí de l’an 1594 un òme d’òc, Enric III, rèi de Navarra despuei 1572, veniá tanben Enric IV, rèi de França. Teniá son promier reiaume de sa maire, e son paire lo fasiá pereu eiretier dau segond. Amb eu, l’occitan de Gasconha anava lèu se faire entendre talament fòrt au Lovre que lo Malherbe te parlarà puei de la necessitat de « desgasconisar » la Cort… 

Per ara aviá degut se faire catolic, de protestant qu’èra, e sabèm coma arrestet enfin lei « guèrras de Religion », aquela mar de sang que banhava lo reiaume despuei mai de trenta ans. Amb aquò, quatre ans puei, eu donet pereu sei drechs a sa promiera religion, amb un edicte celèbre que fuguet a l’epòca una innovacion espectaclosa. 

Sabèm que fuguet sagrat a Chartres, Rems estent entre lei mans de la Liga, les catolics ultràs que refusavon la patz qu’Enric sachet d’intrada impausar, per son abséncia totala d’esperit de revenge. Una causa gaire conoissuda es qu’a la ceremoniá se trobava l’avesque de Dinha, coma representent d’un des tres « ducs e pars » eclesiastics dau reiaume. E aquel avesque se sonava Glaudi Coquelet… Per assistir lo futur promotor de la galina au topin, èra ben capitat !

Retour au choix des chroniques
Lo jorn de l’Acurnier
20/02/2010 - Per l’Agachaire 

Aqueste Duodí 2 de Ventòsa, republicanament parlent siam au jorn de l’acurnier. Autre temps, li disiam soncament de curnier, e conoisso tot plen de monde que se sònon d’aqueu nom. Mai sabo pas perqué, emai l’òm pòsque totjorn faire d’ipotèsis… 

De l’aubre, n’ai jamai tròp entendut parlar, que ne’n fasiam gaire cas. (Ai sachut despuei que de sa fusta pron dura, l'òm fabricava de margues d’otís.) Mais les acurnis si, qu’aquela mena de grafions de montanha, roges coma de grata-cuous quand son madurs, e que pasmens de sa forma semblon d’olivas, totei les pichòts d’autre temps se ne’n chalavon. 

Aicí, per ne’n trobar de tot segur, fau montar un pauc dau costat de la còla de Lura e, per èsser plus vertadierament un pichòt (se’n manca…) m’agrada encara quand ne’n pòdo mastegar un pareu. 

Ara n’i a un autre d’acurnier, qu’aicí li diam puslèu de sanguin, d’abòrd qu’a l’auton, sei fuelhas (dins lei darrieras a virar) vènon rotjas, puei quasiment violetas. D’aquelei sanguins, n’avèm pus bas, e pas besonh d’anar ben luenh per ne’n rescontrar. Lo problèma es que ses pichòtei granas negras se manjon pas, e disiam meme qu’èron marridas. Mai bota, ai jamai assajat de ne’n tastar…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn de la Lèbre
13/02/2010 - Per l’Agachaire 

Siam lo Quintidí 25 de Pluviòsa, jorn que lo calendier republican festeja la lèbre.

Vaquí una bèstia que ne’n podriam parlar pron temps, de tant qu’a inspirat d’expressions, dires, juecs, provèrbis, faulas, còntes e cançons…

Les promiers proverbis que citarai encuei, les ai trobats dins un recuelh manuscrit de l’abat Bonet, datat de 1780. D’abòrd, afortisse que « De vièlha lèbre, bòna caça ». Ieu compreno qu’es pus facile d’agantar una lèbre vièlha qu’una jove, d’abòrd que corre plus tant lèu. Mai es qu’es aquò que volién dire en 1780 ? Tant, aurién poscut assegurar qu’una lèbre vièlha a mai d’experiéncia, e saup se gardar des caçaires… Vai-te’n sacher !

Lo segond ei mai evident : « A d’aquò dei lèbres : pèrde la memòria en corrent ». O vesèm de nuech quand avèm una lèbre dins lei lumes de l’autò, que sovent n’acabarà en civier… E sensa èstre caçaire, imagino que lei lèbres devon far parier dins la jornada, per qu’aqueu biais de faire siegue estat proverbiau autre temps.
 
Lo darrier es encar pus clar : « Totei lei veritats que ditz, li corre una lèbre entre lei cambas ». Aquí, vesèm ben que l’òm parla ansin d’un messorguier… Que, caçaire ò non, deu pas èsser totei lei jorns qu’una lèbre vos parte entre cambas !

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Tueis
06/02/2010 - Per l’Agachaire 

Aqueste Octidí 18 de Pluviòsa de son an 218, la Republica celèbra lo tueis, aquel aubrilhon qu’en francés sònon « if ».

Ieu quand ne’n parlo, subran me tòrno veire de pichòt, vestit de negre e blanc, davant sei fuelhas verdas e sa frucha rotja… Ero enfant de còr, e per les enterraments anaviam vestits ansin au cementèri de Forcauquier, ben conoissut per sei lèias de tueis talhats que semblon de clastras de verdura. Pensavo un pauc a mon grand, que sabiáu qu’un temps les aviá rebrondats. Mai subretot, ambé les colègas, quand èra la sason, ne’n manjaviam lei fruchas amb una mescladissa de paur e de delícias… Un pauc de rapugar de causas tant doças dins un cementèri, just après un enterrament. Mai subretot perqué se disiam entre nautres qu’aquelei granas, un pauc pegosas mai tant sucradas, èron de poison se ne’n manjaviam la grana negra dau mitan…

Jamai l’i aviáu plus pensat, e vèno d’anar regardar sus lo Net s’aquò èra verai. E bè òc ! Nòstes crèires de pichòts èron puei pas tant nècis, e aviam ben rason. Degun aviá jamai legit un libre de botanica, ni demandat a un grand, mai fin finala, emai se per nautres èra just un dire que se raportaviam entre nos, amb una fisança totala pasmens, eriam dins la veritat…

Retour au choix des chroniques
Santa Martina
30/01/2010 - Per l’Agachaire 

Quand l’òm cerca de sacher coma la santa dau jorn, Martina, se ganhet son aureòla, l’òm se demanda – un còp de mai – onte son anats quèrre tot aquò… Siegue que son istòria fugue estada veraia : e coma an poscut li trobar tant de suplicis ? Siegue que l’aguèsson inventada, e li faliá adonc per aquò un sadisme que sembla pas de crèire… 

La debuta es classica : una crestiana, de bòna familha romana, refusa de sacrificar ais idòlas. La menon au temple d’Apolon, ela fai un signe de crotz, e un terratrémol desvira lo temple e n’espeça l’estatua. L’emperaire la fai escortegar ambé d’onglas de fèrre, jusque que lei borrèus, alassats, son remplaçats per d’autres que se convertisson. Coma refusa totjorn, la foiton entre quatre paus, tant que lei borrèus finisson per dire seba. Menada en preson, li vuejon d’òli bolhent dins ses plagas. L’endeman li tòrnon far lo còp au temple de Diana, que lo tròn fonde e fai cremar. Aquí l’estraçon ambé de penches de fèrre, e coma refusa encar, a drech ai bèstias de l’arena. Ben entendut un lion la vèn lipar. La meton au fuec, mai vent e plueia l’amoçon. A la fin l’emperaire li fai talhar les peus (se ne’n teniá sa fòrça ?), puei la tèsta, e la laissa sus la plaça ; mai doas aglas vènon gardar son còrs… E encara, aquí, vos ai pas tot dich !

Retour au choix des chroniques

S’es passat un 23 de genoier
23/01/2010 - Per l’Agachaire 

Eriam a Seina, que li diam ara des Aups, a la fin dau promier mes de l’annada 1587. Provença, coma França tota, chauchava dins lo sang dei guèrras de Religion. 

Seina èra estada entre lei mans des protestants. Simples cresents d’abòrd de la religion reformada, sordats uganauds puei, e a la fin lo culte catolic l’i èra enebit… En 1586 un novèu governaire dau comtat, lo celèbre duc d’Epernon, tornava conquistar lo païs per lo rèi e les catolics. Aicí lo sonaviam « d’Espernon », e de segur fòrça monde devián entendre « D’esper ? Non… » Que dins lei vertuts catolicas, aviá tot oblidat de la caritat… Es ansin qu’a Seina, maugrat ses promessas que, la vila se rendèsse, esparnhariá totei ses abitaires, penjats e estrangolats manquèron pas. A començar per lo capitani Bogarèli, comandant de la plaça, que mandet  a Sant-Maissemin (as Ais i aviá la pèsta), onte lo penjèron lo 23 de genoier de l'an d'après.

Tot aquò, me diretz, èra d’un temps que ne’n siam luenhs, dins un des periòdes pus penibles de l’istòria de França. Qunta idèia, pasmens, qu’aviam alòr de se batre per de questions de religion… Mai quand vesèm coma de questions religiosas tòrnon començar a far nàisser de problèmas, aicí e ara, deuriam benlèu se rapelar coma aquò pòt finir…

Retour au choix des chroniques

De Plomb…
16/01/2010 - Per l’Agachaire 

Aqueste Septidí 27 de Nivòsa, lo calendier republican, après aguer celebrat lei materiaus, o fai ara per lei metaus, e encuei vèn lo torn dau plomb.

En francés, un sòm de plomb pòt èsser un biais de dormir que l’òm aurà de mau a vos desrevelhar ; en lenga nòsta es un dei noms dau chauchavièlha, un pantais que vos pesa qu’es en oïl lo « cauchemar ». E cu dirà pas qu’es un nom que vai un pauc tròp ben au temps que siam ? 

Dejà que 2010 s’anonciava una annada plombada de mantun pes dins lo monde tot… Un ivèrn gelat dins una planeta que pasmens se rescaufa ; lo rendètz-vos mancat de Copenague ; la bio-diversitat de mai en mai espelhandrada ; una crisi apaurissent les paures e rendent lei gròs encar pus gras e ambé sempre mai de cròia ; de guèrras e de conflictes sensa gaire d’espèrs davant elei ; de malautiás que nos viron a l’entorn… Podriam continuar de temps a far lo còmpte de tot ce que nos plomba la vida de l’umanitat quasi tota. E coma se l’i mancava encara quauqua ren, vaquí lo tèrratrémol en Aití que nos vèn aclapar de sei malastres espaventós.

Lo pessimista ditz que podriá pas anar pus mau. L’optimista respònde que si… 

Retour au choix des chroniques

Santa Alitz
09/01/2010 - Per l’Agachaire 

Adalax, Adalaïs, Adelaïda, Asalaïs, Alaïs, Alícia, Alís, Alitz… La santa dau jorn (ò puslèu lei santas, que mai que d’una an portat aqueu nom) a en lenga nòsta un molon de formas, conoissudas despuei l’Edat Mejana e encara emplegadas encuei. Tornada de mòda dins les annadas 1980, sa popularitat a plus arrestat de crèisser au sègle XXI, subretot qu’en francés la forma « Alix » ei venguda pereu masculina…

Es un pichòt nom d’origina germanica, que vendriá de « adal » (nòble) e de « haid » (landa, brugi) ; autrament dich una Adalaïda seriá una nòbla de la landa.

Lo trobèm tre lo sègle IX dins la familha dei rèis de Borgonha e de Provença, puei au sègle X dins aquela de sei felens, còmtes e marqués de Provença. Totei lei fremas ansin nomadas èron des pus nòblas, e podèm ben imaginar que gardavon la memòria bartassiera d’una landa ont avián ses originas…

Ara, es qu’aquò èra encar comprés au temps de la comtessa Adalax, qu’inauguret en 1110 lo títol comtau de Forcauquier ? Degun o sauprà jamai. Mai avèm gardat la carta, de uech ans pus vièlha onte, just apelada « contessa Adalax », reçaup l’omenatge de la vicomtessa d’Avinhon. Mesclum de latin e d’occitan, es pasmens lo promier en Provença onte la lenga d’òc ei majoritària.

Retour au choix des chroniques

Sant Blasi
02/01/2010 - Per l’Agachaire 

Ai agut parlat des tradicions de la Sant Blasi en Provença nauta, mai aqueste còp ei dau sant eu que dirai quauquei mots.

Es conoissut en cò nòste per aparar dei maus de garganta, e ne’n trobèm la rason dins un dei miracles sieus, que nos cònta la Legenda daurada. Segon aquesta, Blasi naisset en Armenia au sègle III, e l’i venguet avesque, puei ermitan rapòrt ais persecucions de Dioclecian. Un de ses promiers miracles fuguet de levar l’aresta d’un peis qu’aviá traversat la lenga d’un enfant, qu’èra per ne’n morir, e aquò ren qu’en pausent la man sus la tèsta dau dròlle ; dau temps que, ben entendut, pregava Dieu… Mai escotem nòsta version medievala d’òc :

« Et adonc una femna li venc que avia un filh que volia morir, per çò quar avia un òs en la lenga entraversat, de peis, e pauset li lo sieu filh als pès sieus, per çò que lo’lh guerís, e preguet li plorant que sanh Blase pausès la man sobre l’enfant ; e oret Dieu, pregant per lo filh d’aquela femna, e pels autres que demanderon a Dieu sanetat e’l nom de sanh Blase, que totz fosson sanatz, per que foron gueritz. »
Retour au choix des chroniques

Deman, Provença ?
26/12/2009 - Per l’Agachaire 

Es qu’aquel an que vèn – e tardarà plus gaire – nòste region tornarà trobar son vièlh nom de Provença, ò se tornarà pacar, paquejar, ò empaquetar ? Per ara ne’n sabèm ren, mai les promieras indicacions son totes per aquela retrobada que siam tot plen de l’esperar.

La promiera consultacion publica dona de chifras pasmens pron clars : 2424 vòtz son per Provença, 1283 per se gardar PACA, lo rèsta vèn luenh darrier.

Nòste president regionau a agut la saviesa de remandar la decision après les eleccions regionalas, per pas ne’n faire un enjuec politic. Mai parla de metre puei aquò en referendom. Aquò pòt semblar evident, mai es pas segur que vertadierament o siegue. Amb aqueu sistèma, avèm pron sovent vist respòndre en defòra de la question… Mai subretot, vèn un moment que lo coratge politic es una necessitat. Aguessiam, per exemple, esperat una majoritat populara per abolir la pena de mòrt, que de tot segur l’auriam encara. Aqueu coratge, un Mitterrand l’aguet, e un Chirac pereu de la votar còntra lo vejaire de ses electors.

Sabèm pas ce que donariá lo sistèma referendari sus aquela question provençala, mai es que seriá pas lo dever de nòstes politics regionaus de dire francament que Provençaus siam, e que Provençaus se volèm ? Amb aquò pas mai…

Retour au choix des chroniques

Oliva e olivier
19/12/2009 - Per l’Agachaire 

Siam encuei lo Nonidí 29 de Frimaire, e aquest an, pas besonh de rapelar que per lei fondators dau calendier republican, Frimaire disiá lo freg… Avián dedicat aqueste jorn a l’Oliva, e coma parlar d’oliva sensa ren dire de l’aubre que la pòrta ? De segur que, tant d’oliviers coma d’olivas, n’ai agut pron parlat dins d’esta cronica, mai n’ai encara quasiment ren dich…

Aqueste còp ei dau simbolisme de l’olivier que dirai dos mots. D’abòrd que, fai quauquei jorns, an inaugurat pròchi Dinha un giratòri que li an mes « dei Lavandas ». A gis de lavandas (per ara ?), mai li an plantat d’oliviers vièlhs. Faire de l’olivier un aubre decoratiu auriá pron espantat nòstes avis (e pas besonh de remontar ben luenh …). En mai d’aquò, penso pas que degun anarà jamai olivar sus aqueu giratòri… Mai lo pus bèu es qu’aqueles oliviers, les an fach venir d’Espanha…

Aquò a l’èr de ren, mai ditz pron ben onte ne’n siam rapòrt a la percepcion qu’avèm ara en Provença, tant d’aquela aubre coma de nòsta personalitat… L’olivier es plus d’abòrd l’aubre que ne’n fèm d’òli (emai lo nòste estent ara en AOC, fai longtemps que n’aviam plus tant plantat). Ei simplament un simbèu de l’identitat provençala, amb aquò pas mai. Emai just fague polit, e venguèsse d’Espanha... Cu’s qu’a parlat de calucs ?...

Retour au choix des chroniques

Gripeta ò gripassa ?
12/12/2009 - Per l’Agachaire

Aquela gripa, que totei ne’n sabèm ara lo pichòt nom, comencet clarament coma una gripeta, que fasiá puslèu mens de mòrts que la gripa costumiera de cada ivèrn. Quasiment degun se voliá far vaccinar, qu’avián encar pus paur dau vaccin que de la gripa. E puei fòrça monde se pensavon que, d’abòrd qu’èra ren qu’una gripeta, au pièger valiá mielhs l’agantar, e ansin èsser immunisat sensa ren pagar…

E puei lo virús comencet de mudar. D’abòrd un pauc pertot dins lo monde, mai se ne’n garçaviam. Puei o faguet en Euròpa : en Norvègia promier. Semblava greu, d’autant que lei gents ne’n crebavon, mai bota, un pareu de mòrts pron luenh nos tocavon pas de tròp. E puei n’i aguet dos en França, en d’endrechs diferents, que l’un des cas èra pereu resistent au tamiflú. E aquelei dos mòrts d’aicí nos toquèron ben mai. D’autant que despuei avèm agut un autre mudament en Olanda. E vaquí que tot lo monde comença de faire la coa davant lei centres de vaccinacion…

Ara, es que la gripeta vendrà gripassa ? Degun ne’n saup tròp ren. Dins les païs tocats avans nautrei, sembla de demenir. Mai aquò vòu ren dire. Ara, gripeta restèsse, que perdriam ren per esperar… Una malautiá nòva naisse dins lo monde totei lei sèt mes. Lo marrit, se vèn pas ara, l’aurem un autre còp…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Cabròu
05/12/2009 - Per l’Agachaire 

Quintidí 15 de Frimaire. Aquò nos mete republicanament au jorn dau cabròu, ò chabròu. Ben entendut, en francés li dién de « chevreuil », e coma au nòste tant lo mot coma la bèstia fan pensar a la cabra. Pasmens, es pas de sauvatjina que vos vau parlar encuei ; e d’alhors, en Provença, un cabròu es pereu un cabrit.

I a d’endrechs onte « chabròu » ò « chabròla » se mete a de buous ò de vacas qu’an lei banas viradas en dedins. E question banas, lo provèrbi « Luna chabròla fai tèrra mòla » es pereu pron emplegat.

Subretot, un pauc dins tot lo païs d’òc, « faire chabròu » se ditz per metre de vin dins lo bolhon de sa sopa ò, puslèu, refrescar lo fons de son sieton ambé de vin que ne’n vai recampar ce que rèsta, avans de beure puei se fau un còp de vin pur. Mai ont es aquí lo rapòrt amb un chabròu ? E bè la cabra, justament. L’i siatz pas ? Que beure la sopa (per l’acabar sovent) en se portent la sieta a la boca, li diam « beure a chabra ». Que la forma « beure a cabra » se rescòntre pas, fai pensar qu’aqueu biais d’empassar seriá puslèu gavòt, ò censat caracterisar lei montanhòus. Ara, que les cabras beguèsson ansin, bota, es una maniera de parlar. Mai ai encar conoissut de monde que, tant, en fent aquò, li donavon d’èr…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Mèu
28/11/2009 - Per l’Agachaire 

Aquel Octidí 8 de Frimaire, Mariana se fai doça coma lo mèu, e voudriá que li faguessiam fèsta. Mai dins les temps que siam, sabèm plus tròp se lo devèm celebrar, ò se far de marrit sang per son avenir…

Sabèm totei les problèmas qu’an les abelhas. N’an mai que d’un, mai totes an de resultas parieras : ne’n crèbon, e adieu lo mèu ! Einstein disiá que, les abelhas venguèsson a disparéisser, l’umanitat podriá encar viure tres ò quatre ans, mai pas mai… Benlèu qu’aquela afirmacion èra un pauc relativa, d’abòrd que les abelhas son pas lei soletas per assegurar la pollinisacion de nòstes plantas, cultivadas ò non… Mai son ben les promieras, e les autrei bèstias que fan parier se pòrton gaire mielhs. Adonc bensai que l’umanitat tendriá encar lo còp cinc ò sièis ans… Pas de qué se far ben vièlhs per nautrei !

Dejà que quand parlo a de pichòts dau mèu de mon temps, me prènon quasi per un òme de la preïstòria… Aviam cinc bruscs a nòsta vinha, e lo mèu ne’n manjaviam promier en bresca, amb un biais que de segur conoisson plus : en masteguent la ciera per la triar e pas n’aguer lei dents fachas. Après ne’n metiam de brescas dins un seca-mans ben pròpre, lo torçaviam, l’estacaviam a la còrda dau linge, e laissaviam lo mèu daurat s’escolar dins una bacina. E tornaviam puei tòrcer… 

Retour au choix des chroniques

La Presentacion
21/11/2009 - Per l’Agachaire
Aquela fèsta crestiana, sonada oficialament la « Presentacion de Maria », a de rapòrts ambé Provença gaire conoissuts.

Son istòria es pas canonica, mai a per origina un des pus vièlhs apocrifas crestians (dau mitan dau sègle II), lo « Protevangèli de Jaume ». L’òm pensa que fuguet compausat en Egipte, mai èra conoissut en Provença tre lo sègle V. Data d’aquela epòca la lausa d’un cròs de la cripta de Sant Maissemin, que ne’n mòstra una scèna ; representa una Vièrgi que prega ambé, marcat dins un marrit latin : « Maria la Vièrgi servent dins lo Temple de Jerusalèm ».

L’Apocrifa cònta que Maria, quand aguet tres ans, fuguet presentada au Temple, ont entret sensa se revirar, amb una tiera de filhas portent un flambèu. Aculhida e benesida per lo prèire, eu la prenguet dins sei braç e l’assetet sus lo tresen escalier de l’autar. Alora, la gràcia dau Senhor davalet sus Maria, que s’auboret e se metet a dançar…

E l’institucion oficiala de la fèsta, maugrat aquela origina non canonica, la devèm a un papa d’Avinhon, Gregòri XI, que l’acceptet en 1372. E vaquí perqué aquela data es ara marcada sus totei nòstes calendiers e cartabèus…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn de l’Arangi
14/11/2009 - Per l’Agachaire 

Siam lo Quartidí 24 de Brumaire, e lo calendier republican dedica aqueste jorn a l’arangi. Vaquí una frucha cultivada sus la còsta provençala tre lo sègle XIII, e que puei arrestet pas de se desvolopar.

Per exemple, les còmptes d’una proprietat d’Olliolas nos ne’n mòstra per 400 florins en 1491, e pus de tres còps mai en 1516 : « Item, tos los ans, d’arangels, florins mille et cinc cens ». Au sègle XVI ne’n vesèm de’n pertot en Provença, jusque dins lo païs naut. Ansin, a Forcauquier en avost de 1533, se serve « d’aranges, tant de vespre que de matin » per « lo grant president d’aquest pais de Provenso ». A Mana, en decembre de 1537, « monsenhor d’Aupeda, coselhier a la cort dau parlament d’Ais » se vei porgir d’abòrd « 50 aranges », puei « ½ gros de aranges per lo sopar dau dit ».

Ai agut parlat mai d’un còp de sa plaça dins nòstes tradicions, mai m’aviso qu’ai jamai ren dich dau « vin d’arangis ». Ei benlèu pas necite, mai apondrai just que ma grand, quand lo fava ambé de vin blanc ò rosat a la plaça dau roge, li disiá de « vin de marqués ». E qu’una tanta qu’aviáu utilisava per aquò ren que lei gruelhas, tant amaras coma doças, e ne’n torreficava d’abòrd leugierament una part. E que de tant bòn, n’ai jamai gis tastat…

Retour au choix des chroniques

Santa Carina
07/11/2009 - Per l’Agachaire 

Quand ai vist sus mon cartabèu que lo 7 de novembre l’òm festejava les Carinas, d’abòrd li ai pas creigut… Que de mon temps, de Carinas n’i aviá gis, ni jovas ni vièlhas… E, ieu per ieu, aquò èra un pichòt nom inventat dins les annadas setanta (e que duret pas vint ans) per batejar de filhas que serián puei un jorn, evidentament, perruquieras ò caissieras de supermercats… E bè, vos cresètz pas que non ? I aguet ben, dins l’istòria de la Glèisa, una santa Carina ! Aquela empega, non ? 

Adonc, segon la legenda anciana (mai onte i a ren de verai istoricament), Carina fuguet martirisada a Ancarà a la fin dau sègle IV, dins l’encastre des persecucions de l’emperaire Julian l’Apostat. Dison encara que l’i passet pereu son òme, Melacipa, e aquò davans son dròlle. Aqueu, que li disián Antòni, de veire sei gents mutilats e estacats au pilòri ne’n reneguet pasmens pas sa religion, e fin finala lo descapitèron. 

Ara, per metre un pauc de realitat dins aquela istòria, se sabètz totes qu’Ancarà ei la capitala de Turquia, benlèu qu’avètz jamai pensat que son nom ancian fuguet un temps Angorà… E òc ! E les cabras, les cats e les conius de l’endrech an totes un peu pron especiau, qu’a donat totei les angoràs que conoissètz… Mai sa doçor a ren de sant…
Retour au choix des chroniques

Après Carcassona
31/10/2009 - Per l’Agachaire

Adonc, dissabte passat eriam 25 000 a Carcassona. Una setmana après, lei ressòns que ne’n vesèm encara un pauc de’n pertot, dins la premsa ò sus lo Net, nos dison que, un còp de mai, avèm cavat nòsta rega per la defensa de la lenga d’òc. O podèm d’autant dire qu’encuei, lo decadí 10 de Brumaire de son an 218, la Republica festeja l’Araire…

Es que n’i aurà pron d’aquela rega, ò es que l’i faudrà tornar e passar mai l’araire, benlèu en manifestent lo meme jorn per totei lei lengas de França, caduna dins son endrech, de Bretanha ais Antilhas, e de Corsega a La Reunion ? Se n’es parlat a Carcassona, e ja o faguèron dissabte lei Bascos. L’idèia sembla bòna, e l’experiéncia nos ditz que serà benlèu pas de rèsta…

Pasmens, a Carcassona, jusque la Santa Vièrgi èra dins lo còp… Quilhada sus lo camin de la manifestacion, la regardava passar en estatua, consenta de segur a la preguiera qu’avián bravament pausada a ses pès, e que disiá en letras gròssas : « O Santa Maria, tu que parlères en òc a la Bernadeta, vai-te’n dire dos mots al pichon Nicolau »… Per cas que lo Cèu li fague enfin tenir promessa…
Retour au choix des chroniques

Manifestar
24/10/2009 - Per l’Agachaire

Encuei, totei les aparaires de la lenga nòsta, Felibrige e occitanisme un còp de mai recampats, manifèston a Carcassona per sa defensa. Ben entendut que l’Agachaire n’es.

Despuei lo darrier passa-carriera per aquò, a Besièrs en 2007, aviam pasmens agut una victòria istorica, ambé la reconoissença constitucionala de nòstei lengas regionalas au patrimòni de la Nacion. En seguida, l’actuau president de la Republica aviá promés, quand èra candidat, una lèi per ne’n tirar les consequéncias, tant dins sa preséncia publica coma per l’ensenhament. Sa ministra de la Cultura, dòna Albanel, la metet seriosament e l’estudi. Sabèm coma fuguet puei remplaçada, coma totei lei ministres o son un jorn. Auriam poscut pensar que son successor anava continuar son òbra. Estent que degun n’entendiá plus parlar, de Bascos li an demandat una entrevista aquí dessús, d’abòrd que fava un saut dins son païs. Li a mandat per lei recebre un de ses conselhiers, que li a respondut que, fin finala, aquela lèi semblava pas necita, e qu’ambé l’inscripcion dins la constitucion, anava ben coma aquò !…

Aquela posicion venguèsse puei confirmada, que seriam estats un còp de mai engarçats, un còp de mai mespresats. Es pereu aquò qu’assajarem de dire a Carcassona.

S’es passat un 17 d’octòbre
17/10/2009 - Per l’Agachaire

Es en 1893, un 17 d’octòbre adonc, que moriguet Carles Gounod. En Provença, es conoissut subretot coma lo compositor d’un operà tirat de « Mirèio », que sabèm qu’a just ara 150 ans.

Lo mes passat l’ai vist a la television, presentat (en dirècte e en « prime time ») per lo promier còp a la sala Garnier, que ne’n durbiá la sason. L’operà, a ieu es pas gaire mon centre. Pasmens, de pichòt, entendiáu ma maire cantar, en fent la bugada, « Chantez, chantez magnanarelles », ben avans d’aguer legit l’òbra de Mistral. Un òme que la television citet pas soncament son nom, e que just se podiá legir au generic. Mai fau ben dire qu’aquela representacion aviá gaire de rapòrt ambé lo poèma mistralenc. E aquò jusqu’au decòr, ont aqueles paurei manhanarèlas desfulhavon sei brancas d’amorier davant un camp de blat madur…

Pasmens Gounod èra davalat en Provença per escriure sa musica, e Mistral li faguet visitar tot lo païs de son eroïna, ont sei melodias li venguèron. Mistral, encar pron jove, fuguet fièr de veire son òbra inspirar un musician celèbre, mai sabèm que fuguet fin finala fòrça decebut per la resulta. 

Entenderiam a la telé que « Mireille » èra lo pus grand operà francés. Ne’n sabo ren, mai ei benlèu un autre biais de dire que, bota, a plus ren de provençau…


Lo 10 d’octòbre
10/10/2009 - Per l’Agachaire

Despuei mai de doge ans que tèno aquesta cronica, quasiment totjorn en rapòrt ambé la data dau jorn, de còps que i a dèvo un pauc chifrar per ne’n trobar lo tèma… E quand ai ren sota la man, ni en tèsta ni dins ma bibliotèca, m’arriva d’anar veire se monsur Google auriá pas de causas que m’inspirèsson. Vaquí coma encuei, en cerquent de qué dire per un 10 d’octòbre, siáu tombat sus quauqua ren que conoissiáu pas.

Es un siti que parla d’un Marius Jove, escrivan dau Ventor, un felibre naissut en 1843 e defuntat (assassinat dins un afaire que contarai un jorn) en 1910. Aquest òme faguet tot plen de causas dins sa vida e, dins lo nombre, compauset un recuelh de 366 quatrins provençaus : un per cada jorn de l’an. Vaquí aqueu d’escrich per lo dètz d’octòbre : « La plueia que suspren la figa, quand es bèla, un gonflitge la pren : siás la badaiarèla. » 

E ei verai qu’aquò ei lo moment que lei figas son maduras, e aquest an son meme a la fin de sa sason. E per badaiar, i a ren que o fague mai qu’una figa. D’alhors se ditz proverbialament, de quauqu’un qu’una causa sembla de l’espantar, que « bada coma una figa »… Mai nòsta lenga a talament de causas a dire sus lei figas que, bota, ne’n faudrà ben tornar parlar…


L’Immortala
03/10/2009 - Per l’Agachaire

Encuei, Duodí 12 de Vendemiaire, la Republica nos convida a festejar l’immortala. 

Aqueu nom ei de còps remplaçat per lo francisme « immortèla », forma que Mistral a ben rason de refusar, emai siegue pron populara. Fau dire que d’un ponch de vista sociologic, aquò se comprén. L’immortalitat pòt gaire èsser que francesa : un pauc coma dins les Pastoralas, onte se les pastres emplegon jamai que la lenga d’òc, les angis lo pus sovent parlon francés… 

Amb aquò, segon lei regions lo mot ei mes sus de flors diferentas, mai qu’an totes en comun de se posquer secar e se gardar ansin. En Provença nauta es puslèu una flor jauna, dins la bassa una ròsa, e en montanha l’estèla blanca que li dién en francés d’ « edelweiss ». 

Despuei 1978 es pereu lo títol d’una cançon d’un grop biarnés que li disiam a l’epòca « Los de Nadau », e que se sòna ara simplament « Nadau ». Aqueu cant es estat représ de’n pertot en païs d’òc (en Provença lo canta per exemple lo Plantavin), cadun l’aguent adaptat dins son parlar. Les paraulas son un pauc idealistas, que parlon de libertat, de lutz e d’amor, triomfent dei romiàs en quista dau païs, mai la musica es abòrd cantadissa, e la cançon es totara tant populara coma « Se canta » ò la « Copa Santa »…


Jorn de Chivau
26/09/2009 - Per l’Agachaire

Siam ara en l’an 218 de la Republica, que coma sabèm l’annada revolucionària comença, ambé l’auton, au 22 de setembre. Aquò nos mete adonc au Quintidí 5 de Vendemiaire, onte se festeja lo chivau. N’ai agut parlat mai, bota, vista l’importància d’aquel animau dins la civilisacion tradicionala, ne’n podriáu charrar encar d’annadas de temps… Vaquí donc, per aqueste còp, una novèla tria de provèrbis ò expressions cavaliers.

« Chivau blastemat, lo peu li luse », disiam autre temps. Aquò vòu dire que, de mau parlar de quauqu’un, fai que d’enauçar la valor dau criticat, per comparason amb aquela dau blastemaire, mostrent ansin sa bassessa. Es a pauc pres ce que formulava Cocteau, quand escriviá que les estatuas dei grands òmes, son fachas de totei les pèiras que li an tirat dessús dins sa vida… 

Un autre dire encar pron emplegat : « A chivau donat l'òm regarda pas lei dents… » Aquò per exprimir que, quand vos an donat quicòm, fau pas tròp faire lo dificil…

E d’alhors : « Cu n'a pas sonh dau chivau, merita d'anar a pè », ce que se compren ben ! En meme temps : « Quau a de chivaus a l'estable, li es permés d'anar a pè », ce que correspònde a la locucion francesa que diz qu’aqueu que pòt lo mai, pereu pòt encar lo mens…


S’es passat un 19 de setembre
19/09/2009 - Per l’Agachaire

En 1776, lo 19 de setembre, naisset a Mostiers Josèp-Antòni-Mostiers Tomàs, un Bas-Aupenc lòngtemps celèbre que de segur n’avètz jamai ausit parlar….

Un mot d’abòrd de son pichòt nom. En Provença, dins l’Ancian Regime, un promier cònsol qu’aviá un enfant dau temps de son mandat li podiá donar lo nom de sa ciutat, coma prenom solet ò liat amb un autre. Aquò èra un onor dei grands. Avèm ansin a Marselha au sègle XVI la poetessa Marselha d’Altovitis, ò au XVIII aicí un Joan-Forcauquier Gassaud.

Nòste Mosteirenc aguet una bèla carriera : fuguet avocat, deputat, prefèct, conselhier d’Estat, comandaire de la Legion d’Onor, e ne’n passo… Mai ce qu’ai retengut de sa vida ei d’un autre òrdre de grandor.

Son paire, conselhier de la Cort as Ais, aviá agut un procès amb un òme de Mostiers, que disiá que li deviá de sòus. L’òme negava, e coma de sòus n’aviá gis, deguet donar una tèrra sieuna au conselhier. Mai un jorn, lo fiu d’aqueste estudiet l’afaire, e trobet que lo drech de son paure paire èra pas tant evident qu’aquò. Adonc, per testament, rendet la tèrra a son ancian proprietari…


S’es passat un 12 de setembre
12/09/2009 - Per l’Agachaire

Eriam en 1213 pròchi Tolosa. Simon de Montfòrt, en anent a la batalha, aviá una brava paur. S’arrestava per pregar dins totei lei glèisas. Fau dire que per anar afrontar la granda armada occitanò-catalana menada per Pèire II, les tropas de la Crosada fasián gaire lo pes… Lo còmte de Barcelona e rèi d’Aragon, Pèire lo Catolic (èra estat coronat a Roma per lo papa) menava amb eu, en mai d’una armada ben pus nombrosa que lei Francés, la « fòrça de frapa » la pus terribla de l’epòca : sa cavalariá, montada sus de chivaus arabis. Lo paure Montfòrt anava assajar de defendre Tolosa en aparent d’abòrd, en amont de Garona, la ciutat de Muret, tenguda per una pichòta garnison francesa. Mai l’i cresiá gaire…

E pasmens nòsta armada se faguet chaplar… Tre la debuta des combats, lo rèi, coma fasián a l’epòca, aviá cambiat ses armas e ses colors amb un simple sordat. Es eu que les Crosats tuèron per còp d’asard. Segon la Cançon de la Crosada, Pèire II donet ben son nom, mai sensa èstre entendut : « E el escrida : ‘– Eu so’l reis’ mas no’i es entenduts / E fon si malament e nafrats e feruts / Que per meja la terra s’es lo sangs espanduts / E loras cazec mòrts aquí tots estenduts. »

A l’anóncia de la mòrt de son cap, fuguet la desbranda : l’armada s’esparpalhet, e lo chaple comencet…


S’es passat un 5 de setembre
05/09/2009 - Per l’Agachaire

De segur que sabètz pas ce que se passet lo 5 de setembre de 1798…

Pasmens fuguet una data fòrça importanta per les òmes de ma generacion, encar mai d’aquelei d’avans, mai n’aguet plus gaire, e pron lèu plus gis, per lei generacions d’après. De qu’es aquò, de qu’es aquò ? Clavètz aquí ? E bè ei lo jorn que la Republica vai establir la Conscripcion.

Son importància, tant que duret, fuguet dei grandas per totei les òmes d’òc. D’abòrd que ne’n racampava d’un pauc pertot, e qu’es ailà que s’avisavon que, bota, lei gents dau Miegjorn, parlavon totei mai ò mens parier. Ne’n ramenavon, entre autrei dires, de cançons d’un pauc totei ses endrechs, mai que mai porcassièras, mai pas soncament. L’i avián aprés « Calant de Vilafranca », mai tanben « Bèth cèu de Pau », que cadun cantava puei a sa mòda e dins son parlar. Uei encara, pron de vièlhs en Provença Nauta ne’n sabon encar, emai de pas tant vièlhs, qu’aquò èra sempre verai de mon temps, quand anèro de sordat a la fin des annadas 60.

Parlaviam encar « patoès » entre nautres, e pereu nòste adjudant, qu’èra Roergàs, nos donava a l’ocasion d’òrdres en lenga nòsta. Ce que fasiá renar un brigadier parisenc, que nos cridava de noms racistas qu’ai pas enveja de les tornar dire…


Jorn de Fenolh
29/08/2009 - Per l’Agachaire

Au calendier revolucionari, siam lo Duodí 15 de Fructidòr, jorn consacrat au fenolh. N’ai agut parlat, mai o podriáu far encar d’annadas sensa repepiar, de tant qu’avèm de crèires e de tradicions toquent aquela planta. 

Sabèm que, a la seguida dei Romans, avèm lòngtemps pensat qu’èra bòna per la vista. Mai sa racina s’utilisava pereu per lo mau de rens, que fava diuretic en meme temps. Un libre de recèptas dau sègle XV o disiá : « La raïç ben cuèita en aiga ò en vin e d'aquel vin sovent begut, tòl dolor de ronhons e fa ben orinar. » 

Levava encar lo mau dau costat : « Item, lo fenolh picat e begut amb vin caut es bon a dolor de costat », emai aqueu de l’estomac, subretot quand aviatz lo raca-bòmit : « A mal quand òm non pòt retenir la vianda a l'estomac, prenetz lo suc del fenolh las doas parts e la terça de mel, cosetz fòrt entrò que sia ben espés, bevetz-ne lo ser après manjar e'l matin en dejun, e guerrà ». En Provença, totjorn au sègle XV, ne’n mastegaviam de granas après lei repàs, per de dire de ben digerir. 

Au sègle XVIII, l’emplec per les uelhs s’èra sofisticat. En 1715 lo Manosquin Garidel ne’n mastegava lei granas, e ne’n bofava puei l’alen dins les uelhs dei malauts ò, encar mielhs, la fasiá caufar dins l’aiga, e l’uelh ne’n recebiá la vapor a travèrs d’un embut desvirat…


Lo jorn dau Saumon
22/08/2009 - Per l’Agachaire

Aqueste Quintidí 5 de Fructidòr, lo calendier republican fai sa fèsta au saumon.

A temps passat, aqueu peis remontava totei lei flumes e rius dau païs d’òc que tombon dins l’ocean. N’i aviá talament que, de Gasconha en Lemosin, dins fòrça pachas fachas ambé de travalhaires, demandavon eles que ne’n mangèsson pas mai de tres còps per setmana… Aquela demanda se retròba pereu dins tot plen de païs.

D’aquí qu’avèm, dins aqueles endrechs, de provèrbis saumoniers. En Lengadòc disián per exemple : « Ala de perdigal, cueissa de capon, / Coa de peis, cap de saumon, / Es çò de melhor. » Lei Lemosins explicavon eles que « Per sent Martin / Lo saumon es aquí ; / Per santa Catarina, / Vira l’eschina. »

Fai ara mai de 25 ans que ne’n tòrnon metre dins Garona, mai lei resultas son cambiadissas. Sembla que lo caud, que n’i a mai qu’autre temps, li fague pas tròp de ben.

Jove, se sòna lo tacon, puei lo bequet. Un saumon es encara una maça de plomb ò d’estanh, emai una biga que les pescadors l’i penjon sei fielats.

En cò nòste, lo saumon (que li diam pus sovent de saumin) es tanben lo pichòt de la sauma, que coma sabètz son mascle ei l’ase (ò ai). Mai aquò es pas ben la mema bèstia…


L’Assompcion
15/08/2009 - Per l’Agachaire

La fèsta de l’Assompcion es estada decidida au concili d’Efèsa, en 431, e fixada au 15 d’avost tre lo sègle VI.

Lo racònte d’aquela istòria, tau coma nos es estat transmés per nòsta Legenda daurada medievala, ei fòrça lòng, emai pron curiós. Coma quand Jèsus sòna la Vièrgi son esposa : 

« Adoncas son Filh, plus aut que neguns, comenset autra vetz : – Vène, de blancor la mia esposa, e seràs coronada. »

E après l’eveniment, nos ditz encara que sa rauba venguet lèu miraclosa, emai aquelei miracles agradèsson pas totjorn a Maria :

« E las raubas soas demorèron e’l sepulcre a consolacion dels fisèls, de lasquals se recònta que lo duc dels Normands assetjet una vetz la ciutat de Marròc. E’l avesque de Marròc pres la gonèla de Nòstra Dòna e mes la sus e’l cap de una lança a manieira de senhieira. Et eissic segurament vèrs los enemics. E tantòst perdèron la vista e comencèron a tremolar. Et adoncas las gens de la ciutat quand viron lo miracle, eissiron fòras e sens mercé comencèron aucir lors enemics desapoderats, laqual causa desplac fòrt a Nòstra Dòna, e mostret o, car la gonèla desaparec, e’ls enemics cobrèron la vista. »


Sant Domenge
08/08/2009 - Per l’Agachaire

Vaquí un sant qu’a pas tròp bòna reputacion en païs d’òc, onte de segur i aurà encuei gaire de monde per celebrar sa fèsta…

Fondator dei Dominicans, ò Fraires Predicadors, es associat a l’Inquisicion, que ne’n fuguèron lèu encargats. Mai les promiers responsables d’aquela renomada, istoricament faussa, son ben lei Dominicans eles, que lòngtemps se ne’n creguèron d’aquela activitat, ne’n fent un de ses títols de glòria.

Pasmens, l’idèia dau nòble Domenge de Guzmán, naissut en Castilha Vièlha dins les annadas 1170, èra just d’assajar de batre Catars e Vaudés sus son terren pròpri, en menent coma eles una vida de puretat evangelica, a l’encòntra d’aquela de la Glèisa dau temps, que ne’n donava mai que mai l’exemple contrari.

Son experiéncia comencet pron ben, ambé la fondacion en 1206 dau covent de Prolha, reservat ai fremas, cataras ò non, que volián menar aquela vida. Debatet ambé les erètges, faguet de conversions… Es qu’aquela entrepresa auriá capitat, la Glèisa l’aguèsse seguida ? Ne’n sabèm ren d’abòrd que, menada ela per d’autres interèsts, trobet coma respònsa a’n aquela situacion la Crosada que li diam « albigesa ». Es ela que, après la mòrt de Domenge, fondet l’Inquisicion, e ei verai que lei Dominicans i tenguèron una plaça granda. Mai es pas aquò que son fondator aviá vougut.


Lo jorn dau Balicòt
01/08/2009 - Per l’Agachaire

Siam lo Quartidí 14 de Termidòr, jorn que lo calendier revolucionari consacra au balicòt (ò belicòt) : en francés lo « basilic ».

Parlarem pas encuei de cosina (o ai agut fach mai d’un còp), mai soncament de sa cara simbolica.

Lo mot vèn dau grèc « basilicon », que vòu dire reiau. Esta planta nos arriba d’India ont es consacrada a Vishnó, e considerada coma magica.

A Roma, èra lo simbèu des amorós, e en païs d’òc n’avèm gardat aquela significacion. La retrobèm per exemple dins lei serenadas maiencas onte, quand lei jovents presentavon a la bèla desirada un brot de balicòt, aquò èra una demanda en maridatge, emai formulada d’un biais un pauc torçut : « Bèla, vos represente lo baricòt / Que n’es un aubre ben pichòt / Mai eu seriá ben fièr, pecaire, / S’eriatz la nòra (bèla-filha) de mon paire »…

Mai lo païs onte lo balicòt a lo mai fach pantaiar lo monde es encar la Romania, emai ailà se mangèsse pas. Per se ne’n tenir au registre amorós, lei joventas l’i pòrton sus lo pieg, a la cencha, ò dins les peus, aquò per estre urosas en amor. Plaçat sota son cabecier la velha dei Rèis, li fai veire en sòmi aqueu qu’esposaràn. Clafisson puei de balicòt les coronas dei nòvis, e ne’n garnisson son cabecier, per amòr de ben capitar sa vida conjugala. Ara, sacher s'aquò marcha a de bòn, es un autre afaire...


Lo jorn de l’Artemisa
25/07/2009 - Per l’Agachaire

Aqueste Septidí 7 de Termidòr de son an 217, la Republica voliá que festejessiam l'artemisa, qu’en francés li dién « armoise ». 

Cada còp que ne’n rescontraviam (e, bota, es una d’aquelei « marrides èrbas » que ne’n manca gaire), ma grand me disiá : « Se la frema sabiá lo secrèt de l’artemisa, ne’n gardariá dins sa camisa… » 

Ben entendut, a ieu m’interessava de lo sacher, aqueu secrèt. Mai jamai de sa vida ma grand me lo diguet, qu’aquò èron pas de causas per les pichòts. E quand gojat fuguèro, lo secrèt l’aviáu aprés, per una istòria de familha que, desenant, èro pron grand per que ne’n parlèsson davans ieu. 

Aquò se passava qu’èro pas encar naissut. Ma paura tanta (passada a mai de nonanta ans), que fava pron la vida, un jorn venguet gròssa qu’èra encara filha. Restava a Marselha a l’epòca, e montet veire sa maire a Forcauquier, en li demandent se podiá li donar sa provision d’artemisa. Ma grand, que subran comprenguet l’afaire, li diguet de tot, e li respondet que se ne’n voliá, aviá que de se l’anar quèrre ! Que se d’artemisa tota frema ne’n gardava, d’abòrd que li facilita lei flors, coma diam, quan les an dificilas, a fòrta dòsa es una planta abortiva… E vaquí coma naisset ma cosina, e que puei sachèro lo secrèt…


Provença-Mediterranèa ?
18/07/2009 - Per l’Agachaire

De segur que o vegueriatz esta setmana dins vòste jornau : de cent personas que li an donat son vejaire per lo Net, n’i a quaranta-doas que vòlon tornar batejar nòsta region – que, bota, n’a ben besonh – en li diant de « Provença-Mediterranèa ».

Que Provença tota se posquèsse dire un païs mediterranèu, per de qué pas ? Mai s’aquò pòt faire per lei gents dei Bocas-de-Ròse, dau Var e des Aups-Marins, siáu pas segur qu’aquelei de Vauclusa, des Aups-de-Provença-Nauta, e encar mai lei Naut-Aupencs, se sentèsson tant mediterrans qu’aiçò, emai posquessiam totjorn li dire qu’an tòrt.

Un còp de mai, ei la vision toristica de Provença que se manifèsta, definida rapòrt a la grand Mar. Passem ben entendut sus lei noms que son de galejadas, mai remarcarem que just manca Provença soleta...

Mai aquò’s pas lo pus grèu. O ei lo fach que, se de nòste nom d’ara n’an fach de PACA, es pas per la volontat de quauque matagòt qu’auriá vougut se garçar de nautres : ei just que lo nom èra tròp lòng. Tant coma o es aqueu qu’es aicí prepausat ! Autrament dich, nos diràn plus de PACA, mai de PM… Les òmes de mon temps l’i veiràn de Preparacion Militara ò de Pistolet-Mitralhaire, e les autrei l’abreviacion de Passat Miegjorn. Ce qu’ei bensai anar un pauc luenh…


Lo jorn dau Faiòu
11/07/2009 - Per l’Agachaire

Tomba ben, qu’ei sa sason : aqueste Tridí 16 de Messidòr, la Republica nos fai la fèsta dau faiòu.

Autre temps, dins fòrça ocasions, lei votacions se favon en utilisent de faiòus (mai ai pas lo sovenir que la Republica siegue estada establida ansin, emai sei deputats siegon sovent considerats, eles, coma de faiòus…). E ieu ai encar vist, emai o ai fach pereu, de gents portar son saquet de faiòus per jogar au lotò.

Vos vau pas faire un cors sus lei varietats d’aqueu lieume, celèbre per tot plen de rasons… A despart d’un nom un pauc oblidat –  coma pereu la causa – qu’es aqueu de la varietat que, coma les peses, se cosina en manja-tot, e que li diam de faiolets. E sabètz benlèu ce qu’es una faioliera, qu’ei ben entendut un champ (ò un vasèu) de faiòus.

Per lei sens figurats, n’i a un qu’es encar ben viu, qu’ei de tractar quauqu’un de faiòu, qu’aquò es pas tròp un compliment sus son intelligéncia, subretot se li meton de faiolàs… Mai es que sabètz ce qu’ei lo « pas dei faiòus » ? Non, es pas un passatge cavat dins la tèrra ò lo rocàs per un riu, ni una varietat de pas de farandola. Ei simplament un biais de nomar la garganta… Que mòstra que, en mai de son umor, nòstes avis fasián una gròssa consomacion d’aqueu lieume, d’abòrd que tant se pòt manjar sec coma fresc.

Lo jorn dau Tabat
04/07/2009 - Per l’Agachaire

E òc, aqueste Sextidí 16 de Messidòr, la Republica nos convida a celebrar lo tabat…

Diguem puslèu que nos convidava, que ara, entre lei sòus que prend l’Estat per nos ne’n vendre, aqueu que despende per nos dire que fai crebar, e aqueu que li fau encara per sonhar aqueles que n’an pres, la Republica li conoisseriá plus ses pichòts…

Les « Indians », qu’aquò èra de son païs, mai que mai lo fumavon. E quand, en 1492, de companhs de Colomb veguèron de Cubans o faire, se pensèron que practicavon un rituau sagrat : un sacrifici per lo fuec…

Lei marins, que trobèron qu’èra puei pas marrit, n’espandiguèron la mòda, mai restet puslèu confidenciala. Venguet populara quand, en 1560, lo Nimesenc Joan Nicòt ne’n fet tastar a Catarina de Medicis, per li far passar sei racar-bòmits. Passèron talament ben que l’èrba, tot lo monde ne’n voliá, e li diguèron l’èrba de Nicòt, ò la Nicotina.

Mai, es que sabètz ce que vòu dire Nicòt en lenga nòsta ? Segon Mistral vèn de « Janicòt », qu’es una mena de niais. Coma en niçard niais se ditz « nic », Janicòt se deu comprendre coma Jan lo pichon nic…
 
Amb aquò, autre temps lo tabat se « prisava », que nautrei diam cinsava. Ai assajat un còp, e ai jamai comprés lei nicotàs que se ne’n chalavon…

Retour au choix des chroniques

Lo còr cramat
27/06/2009 - Per l’Agachaire

Belaud de la Belaudièra ei lo pus grand poèta provençau dau sègle XVI. L’òm retròba dins son òbra tota la vida quotidiana de la Provença dau temps, entremesclada a l’imaginari mitologic de l’Euròpa de l’epòca. Dins ses imagis lei mai descabestrats, n’i a un que tòrna sovent : es aqueu dau còr cramat. Quora per Cupidon, quand li laissa « dins lou couor, un fuoc, que jourt & nuech m’y bruslo ». Quora au moment qu’empresonat a Moulins, pantaia de ses oras provençalas tant urosas : « pertant quand la memory,/ Aro my va bouynar (bordonar) d’aquel tens plen de glory,/ Roustiriou voulontier mon couor sus un carbon. »

Ieu me regalavo d’aquelei visions barròcas, qu’inspiravon de còps mei sonets escrichs a sa maniera. Jusqu’au jorn, tot recent, que, après les problèmas cardio-vascularis qu’ai aguts, e que gis de metge a encar comprés que m’aguèsson laissat en vida, me siáu fach cramar lo còr de per dedins, sensa anestesia per posquer mielhs guidar la man dau cirurgian. Sònon aquò, per far polit, « ablacion d’un flutter auriculari per radiofrequéncia », mai la resulta es aquí, a ne’n bramar, subretot quand comencètz de sentir lo rabinat, e que vos explicon puei qu’avètz lo dedins dau còr d’una sensibilitat rarissima…

 Mai lo paure de Belaud, plus jamai lo legirai parier…

Retour au choix des chroniques

S’es passat un 20 de junh
20/06/2009 - Per l’Agachaire

Lo 20 de junh de 1238, Raimond Berenguier V, còmte de Provença per son paire e de Forcauquier per sa maire, fasiá son testament a Sisteron, en cò dei Fraires Menors.

Publicat integralament, sensa comentaris en defòra de sa parafrasa francesa, tre 1655 per Rufi, es estat lòngtemps legit ambé d’uelhs jacobins qu’an empachat de ren l’i comprendre, ò d’istorians que se son gardats de ne’n dire mai.

Lo jacobinisme es estat de temps majoritari, emai en cò d’un Laplana, istorian de Sisteron (1843) ò d’un Baratier (1969), conservator des archius despartamentaus dei Bocas-de-Ròse, que recampon nòstei vièlhs archius comtaus. Lo Baratier, per exemple, trobava aqueu testament « déconcertant ».

A faugut esperar 2004 e la biografia, per Tierrí Pecot, de nòste darrier còmte dau païs per metre les causas au ponch. Aquel acte èra just normau : Raimond Berenguier laissava ses estats a sa darriera filha, Beatritz, puei a son fiu ò, se n’aviá gis, a’n aqueu de son ainada Sancha, qu’èron pas encar maridadas. E s’aquò èra pas possible, tot son ben tornava a la corona barcelonina, autrament dich a son cosin Jaume 1er, rèi d’Aragon e subretot còmte de Barcelona, que lo comtat de Provença èra sieu despuei pron de temps. A l’epòca, tot lo monde trobèron aquò evident : de qué la França auriá fach aquí dedins ?

Retour au choix des chroniques

La chifra 13
13/06/2009 - Per l’Agachaire
 
M’aviso que, de totei lei jorns ont aquesta cronica a tombat un 13, jamai me siáu entrevat de parlar de la simbolica d’aquela chifra.

De pichòt, èra ben entendut lo nombre des 13 dessèrts calendaus, mai eriam pas estacats a la chfra justa : pron que n’i ague 13, se n’i aviá un de mai, aquò li fava ren…

Sabo pas de quand vèn aicí aquela chifra, qu’ei jamai estada universala en Provença. L’òm pòt remarcar pasmens que, tre 1683, l’abat Marchetti parla de la tradicion marselhesa de metre sus taula aqueu vèspre 12 pichons pans amb un pus gròs au mitan, tot aquò censat representar Jèsus e ses apòstols.

Aprenguèro puei qu’aquela chifra adusiá pereu la mauparada : faliá jamai se retrobar 13 a l’entorn d’una taula. Ce qu’oblijava sovent a de carculs complicats…

Sachèro puei que, dins la maja part des ostalariás, avián jamai de chambra 13 : passavon a la 14, ò ne’n comptavon una per 12 bis…

E ara, l’i a gis de divendres 13 sensa publicitat per totei lei juecs d’azard.

Aquela ambigüitat la comprèno pas tròp. Vai ben per lo malur, qu’après la Cèna aquò se passet mau, pas soncament per Jèsus mai encara per Judàs. Mai per l’astre es un mistèri… Se quauqu’un n’a la solucion ?

Retour au choix des chroniques


Era lo 6 de junh
06/06/2009 - Per l’Agachaire

Tornarai pas faire, coma i a cinc ans, l’inventari des promières accions de la Resisténcia bas-aupenca dins aquela jornada dau 6 de junh de 1944.

Conoissuda tre lo matin, l’anóncia dau desbarcament american, tant esperat, marcava per tot lo monde lo jorn de la Liberacion : èra plus qu’una question d’oras, benlèu de jorns. O mòstra ben la crida que faguèron subran estampar lei FTP (Franc-Tiraires e Partisans) e lei FFI (Fòrças Francesas de l’Interior), titolada : « Bas-Alpins ! L’Heure du Combat est venue ! ».

Se passet a pauc près parier de’n pertot en França, mai que mai dins de païs de Resisténcia coma lo nòste. Ailàs ! L’i eriam pas encar a la Liberacion, e lo sang just anava començar de raiar.

L’òm s’aviset lèu que, per l’essenciau, les Americans se garçavon de la Resisténcia, quand se ne’n mesfisavon pas. E puslèu que de li demandar les indispensables operacions de sabotagi qu’èron lèsts per lei faire, bombardavon de vilas entièras, en un bòn besonh sensa tocar l’objectiu visat…

Aquò les empachet pas de pèrdre de miliers d’òmes dins aquela guèrra ; mai coma oblidar que l’i tuèron, sensa necessitat – e nòste despartament  ne’n dona un exemple – encar mai de Francés ?
Retour au choix des chroniques

Lo jorn de la Fraga
30/05/2009 - Per l’Agachaire
 
Aqueste Primidí 11 de Prairial, lo calendier republican festeja la fraga, conoissuda pereu sota son nom francisat de « fresa ».

En realitat, en lenga d’òc avèm dos mots per aquò : la fraga, qu’ei l’espécia cultivada, e la majofa, qu’ei la sauvatja (qu’en francés li dién « des bois ». Per restar dins nòstei diccionaris bas-aupencs, Avril en 1839 conois plus que la fresa (mai ei Manosquin), mentre l’Alossard Onorat (1847) parla pereu de majofa, emai non fague de diferéncia ambé la fresa, lei revirent totei doas per « fraise ».

Lei diccionaris provençaus d’encuei donon per aquela dei bòscs majossa, maiossa e maussa. Pasmens, ieu ai agut entendut dins la montanha provençala la forma maufla, derivat pus pròche de majofa : ma(j)ofla ; e de tot segur, degun m’empacharà pas de l’escriure se vòlo…

Tre l’Edat Mejana, la maufla es estada cultivada per donar de fruchas pus gròssas. Mai lei varietats modèrnas vènon totei des Americas, mai ò mens crosadas puei. L’abat de Sauvatges (Nimes, 1756) ne’n dona la pròva. Conois encara que lo mot de majofa, mai precisa : « la fraise du Chili est de la grosseur d’une noix ». Ditz pereu : « les fraises infusées dans du vin sont un bon remede contre les angeleures ». Ai jamai assajat, mai per lo gromandugi, aquò fai…

Retour au choix des chroniques

Sant Deidier
23/05/2009 - Per l’Agachaire
 
De sants Deidier, n’i a ben quatre ò cinc, qu’autre temps cadun aviá sa fèsta. Mai ambé totei lei novèus sants qu’avèm ara, a ben faugut far s’esquichar un pauc lei vièlhs, e ara totei lei Deidier se festejon encuei. A degur èsser d’autant pus malaisat de lei recampar que son nom a tot plen de formas en òc, despuei Desidèir en niçart (lo pus pròchi de  son etimologia, que vòu dire Desirat) jusqu'à Gèri, en passent per Leidier…

Dins lo nombre, avèm jusqu’un sant Deidier de Forcauquier, que seriá estat fiu de nòste còmte Bertran II. Mai ai ren trobat d’autre sus eu…

Dins lei nòstes, n’avèm pereu un pron celèbre, que li dién sant Deidier de Caurs. Era naissut as Albi a la fin dau sègle VI e fuguet, entre autrei, governaire de Marselha. Dins aquela fonccion, qu’èra pereu de jutge, faguet de gròs trabalhs d’urbanisme, religiós per començar.

Venguet après ben collèga ambé sant Alòi, puei ambé lo rèi Dagobèrt, mai l’istòria ditz pas que li ague mes, ni a l’un ni a l’autre, qué que siegue davans-darrier… E es aqueste rèi qu’acceptet, a la demanda de la populacion de Caurs, de lo laissar quitar sa cort per venir avesque d’esta vila.

De notar qu’en lenga nòsta, Deidier a pereu un femenin : Deidiera. Mai ieu ne’n conoisso gis…

Retour au choix des chroniques

Lo prètz de « Provença »
16/05/2009 - Per l’Agachaire

Despuei que nòste president de region a dich que n’aviá son gonfle de « PACA », e que prepausa de chanjar aquesta orror, s’es poscut legir dins la premsa e sus lo Net les ponchs de vista d’aqueles que son per, e pereu les còntra. 

Aqueles parlon de’n promier dau prètz que costariá, d’abòrd que faudriá, dison, chanjar totei les papiers amb en-tèsta, cartas de visitas d’elegits ò drapèus qu’avèm ara. Semblon de crèire que tot aquò n’avèm de molons per la vida dei garris… Pasmens degun a jamai vist una administracion faire de talei resèrvas de ses papafards. De tot biais saubriá pas onte lei metre… E lei drapèus (o sabo pron, que siáu estat elegit), dins lo païs que siam, se fan pas gaire vièlhs… Adonc cambiar un nom sus aquelei supòrts lo jorn que n’i a plus, costariá tres còps ren rapòrt au prètz dau papier ò dau teissut, emai de l’estampatge, qué que l’i ague dessús. 

Oblidon per còntra lo rapòrt qualitat-prètz, e l’interèst dei grands qu’auriam a se tornar sonar «Provença», coma o fèm despuei dos mila ans, rapòrt au manten d’aquela abominacion «pacaiana»… 

Parlon puei de fòrabandir aqueu « PACA » e de gardar lo nom d’ara en entier. Lo problèma es que, se n’an fach « PACA », ei ben per ce qu’èra tròp lòng, e se gardèm l’ancian nom, restarà « PACA » per l’eternitat…

Vaquí la posicion dau senator dau despartament (04) en seguida de l'article de nòstre amic l'agachaire

la posicion dau senator dau despartament


La luna plena
09/05/2009 - Per l’Agachaire

Encuei ei jorn de luna plena, e se la nuech passada siatz d’aqueles qu’an pas plegat la parpèla, ara sabètz perqué.

Coma que siegue, emai encara aquesta nuech, ei lo moment de la regardar, e d’assajar de l’i veire, coma o fasiá a temps passat tota la tradicion occitana (au mens), un vièlh cargat d’un fais. Les trobadors li disián « Lo Vilan » (lo païsan), puei se sonet Matieu en Provença, ò Bernat en Lengadòc.

De pichòt ma grand, que deviá èsser feminista de son biais a'n ela, me mostrava aquela paura vièlha, que s’entornava dau bòsc ambé son gròs fais sus l’esquina ; mai ieu capitèro jamai de la veire…

Aquò me rapèla una istòria viscuda. Un jorn gardavo la filheta d’un companh e, per l’ocupar e d’abòrd que lo sera deviáu anar sopar amb eles, aviam fach ensems una còca dins un mòtle a mancat. L’aviam garnit sabo plus de qué, e remés dins son mòtle que s’espèce pas. En partent puei, portavo Paulina sus mes espatlas, e ela teniá la còca pausada sus ma tèsta. En arribent pròchi son ostau, qu’eriam d’ivèrn e a negra nuech, la luna trelucava just davans nautres. Ela me faguet : « As vist la luna coma ei ? » Li expliquèro que quand èra ansin redonda li disián « la plena luna ». Perpenset un pauc e me venguet : « Alòr, aqueu gatèu que menèm, es un plen gatèu ? » Qu’auriatz respondut, vos, a’n aquò ?...
Retour au choix des chroniques

Les aureians
02/05/2009 - Per l’Agachaire

De qu’es aquò de qu’es aquò ? Autre temps servián per montar l’aiga ; encuei son ben pus gròs, e se n’i a que ne’n vòlon encar mai, d’autrei son pas d’acòrdi. Avètz trobat ? Produson ara d’electricitat, e en francés se sònon d’« éoliennes ». 

Se conoissètz pas lo mot, ren d’estonant : s’atròba dins gis de diccionari, e lo monde li meton a la plaça d’« eolianas ». Pasmens ma grand, es un mot qu’emplegava correntament, coma parlava d’una biga ò d’una escoba. 

La formacion dau mot es perfiechament clara : ei bastit sus lo nom de l’aura, autra forma de vent, tant espandit dins la lenga, de l’aureta a l’aurassa, coma dins la toponimia (aicí de Tota-Aura a Manòsca a Plan-d’Aureta a Forcauquier). Soncament aureian es una forma populara, mentre lo mot francés es una construccion sabenta, facha ambé lo nom d’Eòla, lo dieu dei vents.

Son utilisacion actuala, ela, es estada recomandada a Forcauquier tre… 1883 ! Eugèni Plauchud (autor d’una òbra importanta en forcauqueirenc e farmacian pastorian), dins una conferéncia a nòste Atenèu voliá transformar dos dei flèus tradicionaus de Provença, Mistrau e Durença, en li fent produrre d’electricitat. E ansin diriam enfin, escriviá : « Lou Mistrau é la Durenço / Sount lei mamèu de la Prouvenço. » Mai diguet ren dau tresen flèu : lo Parlament…

Retour au choix des chroniques

« Region PACA »…
25/04/2009 - Per l’Agachaire

E l’i siam mai, empaquetats, emai aqueste còp ben ficelats ! Ara que son a sortir les placas novèlas d’immatriculacion, anem èstre oblijats de pegar au nas e au cuou de nòstes autòs un blason ambé marcat dessús : « Region PACA »… De qué vos emporracar la vida, tant de davans coma de per darrier…

De segur que lo pecat originau fuguet aqueu des tòtis que laissèron nòsta region cargar aqueu nom jòbi de « Provence-Alpes-Côte d’Azur ». E perqué pas, tant que l’i èron, « Provence-Alpes-Côte d’Azur-Comtat Venaissin-Enclave de Valréas-Camargue  », e te sabo ieu ?... 

E vaquí coma nautres, que nòsta region a lo pus vièlh nom de França, d’abòrd que vèn de la « Provincia » dei Romans, se retrobèm lei solets que l’avèm perdut ! 

Pasmens Provença es totjorn estada Provença, nom d’un gòi ! La Provença bassa, emai restacada a la corona catalana, se sonava comtat de Provença, e Niça l’i èra fièra de son títol de « Cap de Provença » (la tèsta de la Provença). La futura Comtat papala èra de Tolosa, mai se sonava marquisat de Provença. E entre lei dos, les còmtes de Forcauquier, que Gap e Embrun èron sieus, se sentián pasmens Provençaus, d’abòrd que marcavon sus sei monedas, en latin, d’un costat son nom e lo títol comtau, e de l’autre simplament « Proencie », es a dire Provença. Ne’n vesètz, vos, de PACA aquí dedins ?...

Retour au choix des chroniques


Agachaire e espitau

Sant Leon
11/04/2009 - Per l’Agachaire     

En aqueste Dissabte Sant, anem tornar au calendier gregorian, d’abòrd qu’un dei sants que celèbra encuei ei lo papa Leon lo Grand, que sa vida nos es estada contada en òc dins la Legenda daurada.

Sant Leon naisset a Roma en 398, d’una des pus grandei familhas toscanas, e moriguet en 461. Mai vaquí lo començament de son istòria, dins lo tèxte medievau nòste.

 « Sant Leon fonc apostòli. Endevenc-se que un dia, quand cantava la messa, que una dòna santa li baiet la man a la Proferta ; aissin que grand temptacion li venc d’aquela dòna, que’l diable o procuret. E quand el o vic, trenquet-se la man que la dòna avia baisada. Aissin que’l pòble murmuret, car el non cantava las messas coma solia ; aissin que sant Leon preguet Nòstra-Dòna, e mes-se en oracion. E quand ac pregada Nòstra-Dòna un grand temps, e ela li aparec, e aportet-li una bèla man, e mes-la-li e’l lòc de l’autra que avia trencada, e dis-li que cantés sas messas coma avia acostumat. Aissin que quand venc l’endeman, sant Leon mostret a tot lo pòble la man que la maire de Dieu li avia renduda. »

Segur que lo papa qu’avèm ara empacha degun de li baisar la man, mai sembla pas gaire pus feminista que sant Leon. E s’un còp deviá pèrdre la man dins un afaire parier, me demando se Nòsta-Dòna li ne’n tornariá empeutar una autra…

Retour au choix des chroniques

L’abelha
04/04/2009 - Per l’Agachaire     

Ai dejà agut parlat de l’Abelha, mai aqueste Quintidí 15 de Germinal de  l’an 217 de la Republica, que la festeja, ne’n dirai de causas plus tant agradivas coma lo còp passat.

Einstein disiá : « S’un còp l’abelha veniá a desparèisser, l’umanitat podriá bensai subreviure encar quatre ò cinc ans, mai de segur pas mai… »

E entre totei les pichòtei bèstias qu’an son prètzfach dins la pollinisacion, que fai que de flors estèrlas naisson puei de fruchas, ei l’abelha que fai lo pus gròs dau travalh. E o sabèm que, un pauc dins lo monde entier, l’abelha malauteja. Mai dins un païs coma lo nòste, siam ben plaçats per o veire.

Me o disiá l’autre an (en provençau ben entendut), un apicultor de Valençòla, lo Max Laugier : « L’abelha la fau respiechar, e la laissar tranquilla. Tot ce qu’ei monocultura, pesticidis, OGM… tot aquò destorba l’abelha. A noirit l’umanitat, directament ò non, despuei de miliers d’annadas, e se volèm qu’aquò contunie, la fau laissar ont es. E pas assajar de menar aicí d’abelhas d’autres païs : l’i son pas fachas. Tè, per exemple, son acostumadas a pitar de flors qu’an pas la mema talha que lei nòstes, e ai nòstei, sa trompa li es pas adaptada e li sèrve de ren… Mentre l’abelha negra de Provença, qu’es aicí despuei totjorn, a agut lo temps de s’acostumar a tot…

Retour au choix des chroniques

La Jonquilha
28/03/2009 - Per l’Agachaire    

Fin finala, lo calendier republican aviá sa logica : tòrna celebrar encuei, octidí 8 de Germinal, una autra flor, tant jauna coma printanièra : la jonquilha. 

Ailàs ! Siáu quasiment segur que siatz pas gaire d’aguer dejà agut vist una vertadièra jonquilha sauvatja, coma n’i a (mai dins tant pauc d’endrechs !) dins nòstes còlas provençalas… 

Es una pichona floreta nauta coma lo det, gaire pus larga qu’una margarideta, color d’evòri mai que d’òr, amb un pichòt embut, gaire pus espés qu’aqueu d’una flor de mai e roge coma lo sieu, mai que tot aquò sente qu’embauma !... Vènon sovent per doas ò tres ensems, e quand n’avètz trobat una, siatz segurs que n’i a tota una familha a l’entorn. Alòr metètz-li lo nas dessús, respirètz ben, e laissètz o tot ont es…

Quauqu’un qu’a vist dins sa vida qu’aquelei gròssas florassas jaunassas, que t’an un embut tant jaune coma elei, e tant grand que te podriá servir per engranar un garri, e tota sa familha se fau, saubrà jamai ce qu’es una jonquilha… 

Aquelei de segur, jaunas d’en cò de jaune, son de flors de coguous. D’alhors, ei just aqueu jorn d’aquí qu’un promier menistre que li disién Juli faguet votar, en 1882, una lèi sus l’ensenhament que sabèm tot lo ben que faguet ai lengas de França. Quand parlaviam de coguous…

Retour au choix des chroniques

Lo Coguou
21/03/2009 - Per l’Agachaire   

Per un còp, lo calendier republican celèbra una fèsta que tot lo monde conoisson, e que se compren d’un biais evident. Aqueu 21 de març, sovent promier jorn dau printemps, es pereu lo Primidí 1er de Germinal, e la fèsta dau jorn es aquela de la « Primevère », que li diam nautres (coma pereu dins tot plen de païs d’oïl) lo Coguou.

Mai perqué aguer donat aqueu nom d’aucèu a una flor ? Es qu’autre temps lei gents, qu’entendián lo coguou de luenh mai que lo vesián gaire, s’èron imaginats qu’aquel aucèu de la prima èra jaune, coma lei flors que marcon pereu la venguda d’aquela sason, e adonc aquelei flors li avián dich de « coguous »… 

Dins lo meme crèire, n’i a que li avián mes un nom encar pus brave a nòstei floretas : li disián de « braias de coguous » ! Sabo pas se podètz vos imaginar un coguou embraiat coma aquò, mai de lo veire ansin, s’un còp arribava, les autres aucèus se devián banhar lo nis dau rire… 

Amb aquò, dins d’unei regions, tant de Provença coma d’autres païs d’òc, an feminisat la flor daurada e li meton de coguoula, de cocuda, quand es pas, coma en Lemosin, de coiòla…
 
Dins d’autres endrechs, que bensai l’i avián agut vist de coguous de pus pròchi, li disián d’un biais ben pus polit de primadèla, ò de prima-bèla. Mai en lenga nòsta, n’i a sempre per totei lei gosts… 

Retour au choix des chroniques

La Margarideta
14/03/2009 - Per l’Agachaire  

Aqueste Quartidí 24 de Ventòsa, la Republica festeja la Margarideta (en francés la « pâquerette »).

Ben entendut, totei lei Margarida, en païs d’òc, an per diminutiu Margarideta. E de’n promier Margarida de Valés, que cantava au sègle XVI Guiu Dufaur de Pibrac :

« Margarideta mas amors
Escotatz la cançoneta facha per vos… »

En Biarn, es pereu un dire emplegat per far sautar les enfants sus sei genolhs :

« – Margarideta deu peu ros,
Quant de filhetas avètz-vos ?
– Cinc a la guèrra,
Cinc devath tèrra,
Cinc a maridar…
Op la la… »

Mai en Provença Nauta, avèm un felibre, Eugèni Plauchud (un sabent que collaboret ambé Pastor) que sa filha li aviá mes Margarida, e cada annada, per son anniversari, li compausava e fasiá estampar un poèma. Aqueu de 1887 disiá ansin :

 « Es encuei que voiáu cantar sus ton bèu libre ;
Mai s’es engavaissat lo gosier dau quinson.
Ai pasmens assajat… Mai, li’s plus lo felibre,
Ai pas poscut ‘spelir ma pichòta cançon.
E puei sabo qu’un èr, coma lei serinetas,
Lo juego lo matin, lo sero, en plen miegjorn,
Lo pieutejo a la luna e lo sublo’s planetas,
Tanben lo rediáu plus. Li a de qué’mburnir’n sord
Quand sus lo meme ton lo ramagie totjorn ;
E sabo cantar ren que la Margarideta. »

Retour au choix des chroniques
Marcejar
07/03/2009 - Per l’Agachaire  

Lo promier còp qu’ai emplegat aqueu mot, èra dins ma cronica dau 7 de març de 1999 : aquò fai dètz ans tot bèu just. Era intitulada « Març que marceja… ». Autrament dich, març fai son temps acostumat, onte se mèsclon de lònga l’aura e la pluèia, lo soleu e lei nius, quand es pas la nèu e la granissa…

Mai aquest an, per ara es pas de marcejar que fau parlar, mai ben puslèu d’ivernar, que d’aquela sason, ne’n siam pas encar sortits…

E pasmens ne’n fugueriam contents, de’n promier, d’aguer per un còp un ivèrn vertadier : ambé lo freg que fau per tuar lei marridei bèstias ; la pluèia que tombet coma tombet, que ne’n mancaviam despuei d’annadas ; la nèu enfin, que lo darrier còp que ne’n vegueriam de tant, èra au mens l’an pèbre, e que faguet lo bonur des pichòts e dei montanhòus… E parlo pas de totes aquelei fònts, que degun l’i aviá plus vist un degot d’aiga despuei 12 ò 15 ans, e que ara s’arrèston plus de raiar… 

Mai ara aquel ivernàs, voudriam ben que se calèsse un pauc, e que posquessiam enfin arrestar de se gelar coma d’amendons e, tre que metem lo nas defòra, de se veire embalar per d’aurassas dau tròn de l’èr… E oblidar fin finala de s’amolonar cada jorn dins lei farmacias, totes enraumassats e engamats que siam, per lei mens malauts…

Retour au choix des chroniques
Lichetar
28/02/2009 - Per l’Agachaire  

Per un còp, lo calendier gregorian e lo revolucionari se retròbon d’acòrdi…

Per la Republica, siam encuei lo Decadí 10 de Ventòsa, e se devem de festejar lo Lichet. Quand vos aurai dich qu’en francés aquò es una « bêche », sabo pas se seretz totes estats pron avançats. D’abòrd qu’encuei, a despart d’aqueles que fan encar (ò tornarmai) son jardin, es una aisina plus gaire utilisada per facturar ses tèrras ò sa vinha. D’autant que nòste lichet es pas exactament sa « bêche », e qu’aicí li diam sovent lo bechàs, ce que mòstra qu’ei vengut un otís de doas banas.
E justament, la Glèisa festeja encuei de sants qu’èron dos fraires, units coma les ponchas d’un bechàs : Roman e Lupicin. Mais lo segond èra tant rèdde coma lo promier èra bravàs. S’èron establit cadun son convent, a 12 quilomètres luenh, dins lei forèsts francò-provençalas.

Un an que lei recòrdas èron estadas bònas, Roman laisset sei monges faire un pauc lei gromandàs. Son fraire lei vouguet far tornar a una pauc mai de resèrva e li fet servir plus que de farinetas de civada, sensa ren aure dedins. Dau còp, una dotgena de monges garcèron lo camp, e fauguet tota la bontat de Roman per lei far tornar, emai a la sobrietat. 

Es ansin qu’ensems – e sa vida o ditz a pauc près ansin – nòstei dos sants lichetavon lo còr de ses òmes…

Retour au choix des chroniques
« Mirèio »
21/02/2009 - Per l’Agachaire  

« Dins si quinge an èro Mirèio… » E aquest an n’a cent-cinquanta… Lo tèmps passa, qué ?
Dins lo molon de manifestacions que son per marcar aquest anniversari, una dei mai importantas ei lo collòqui internacionau (ambé d’intervenents de Lausana ò de Barcelona) que se tèn encuei a Graveson, organisat per lo CREDDO («Centre de Rencontres, d’Etudes, de Documentation, Et de Diffusion d’Oc »).

Recampa, coma sovent ara, tant de Felibres (lo rèire-capolier Pèire Fabre, que parlarà de la « Mirèio » mondiala, a travèrs dei reviradas de l’òbra mistralenca) coma d’occitanistas (l’istorian Felip Martel, qu’es per estudiar l’acuelh d’aqueu libre dins la premsa parisenca de l’epòca). Ei verai que, tant les uns coma les autres, an sempre considerat Mistral coma lo pus grand escrivan qu’aguèsse agut, de tot tèmps, la lenga nòsta, « Dis Aup i Pirenèu ».

L’i pòdo pas anar, mai seriáu estat fòrça interessat per la comunicacion d’un cineasta italian, Fredo Valla, que parlarà de Magdalena Juvenal, la jove serviciala « piemontesa » de la familha Mistral. L’òm ditz que fuguet ela dins sa vida tragica la vertadièra « Mirèio », la « bello frucho madalenenco » qu’inspiret lo poèta. Eu li auriá fach un pichòt, e la maridèron a la lèsta a un Malhanenc, e de lanha ne’n moriguet… Lei Santas, benlèu, ne’n sabon lo verai…

Retour au choix des chroniques
Valentinadas
14/02/2009 - Per l’Agachaire  

Lo pus curiós, dins aqueste jorn de la Sant-Valentin, es pas qu’aqueu sant que, pecaire, l’i èra per ren, fuguèsse vengut lo patron des amorós, mai la tièra des eveniments que, dins l’istòria, se debanèron justament aqueu jorn d’aquí e que, bota, lei sentiments amorós li aguèron pas totjorn la promièra plaça…

Quand lo 14 de febrier de 1663 lo Canadà venguèt una província francesa, sembla pas qu’aquò aguèsse estrambordat fòrça monde, tant d’un costat coma de l’autre de la mar granda… Un sègle après, de tot biais, vesián ailà qu’un pauc de terraire ennevassat…

Per la Sant-Valentin de 1788, Loïs XVI abolisset la « Question », autrament dich la tortura. Bòna idèia, de segur, mai, tant que l’i èra, aguèsse abolit pereu la pena capitala, bensai qu’aquò li auriá ben servit  quauques ans puei…

Es pereu l’anniversari de la creacion des prefècts e sota-prefècts per Buonaparte en 1800, mai degun pòt dire se viuràn encara 209 ans… Es tanben aqueu de l’institucion de La Marselhesa coma nòste imne nacionau en 1879, emai en 1918 de la promièra aparicion de Tarzan au cinemà.

Mai la Sant-Valentin a encar donat son nom a un des pus grands chaples de l’istòria dau banditisme : aqueu que faguet Al Capone en 1929 a Chicàgo.

Coma disiá ma grand : « Qué sant que siegue… Ora pro nobis !... »

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Broton
31/01/2009 - Per l’Agachaire 

Te crèses pas que non ? Aqueu Duodí 12 de Pluviòsa de son an 217, la Republica festeja lo Broton, qu’en francés li dién de « Brocoli ».

Quand ai vist aquò, ai pensat promier a una galejada. Mai lo logiciau de mon calendier revolucionari a ren que de seriós.  Alòr ai regardat mon Mistral, e me siáu avisat qu’aquela bèstia èra perfiechament conoissuda autre temps, e qu’aviá mai qu’un nom : brosta, broton, caulet-arpian, caulet-bròca, ò encara caulet-a-l’òli…

Pasmens, de pichòt, n’ai jamai agut vist ni manjat. Aviam lo caulet vèrd, que li disiam just de caulet, e que se ne’n fava de sopa ò se farcissiá, e lo caulet-flòri, que manjaviam en salada ò en tian. E per lo caulet-roge, saladier pereu, que reclamava de còps mon paire, qu’èra pas d’aicí, aquel obragi me semblava un cimèu de l’exotisme…

Amb aquò me sovèno que, per una Comunion, servèron de « caulets de Brussèlas ». De’n promier me pensèro : « Tè ! Sabiáu pas que les caulets favon de pichòts… » Puei a les tastar, ieu que pasmens manjavo de tot, me jurèro de plus jamai empassar d’aquela mena de raca-bòmit…

D’annadas après, tastèro enfin de brotons. E ne’n pensèro parier coma per la cauletalha brusselesa, e totes aquelei lieumes moligàs que sentes pas passar…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Taur
24/01/2009 - Per l’Agachaire
 
Aqueste Quintidí 5 de Pluviòsa de son an 217, la Republica festeja lo Taur. En lenga nòsta avèm tres mots per ne’n parlar : lo taur, lo brau ò lo buou. En principi lei dos promiers correspòndon au francés « taureau », e lo buou au « bœuf » ; mai dins tot plen de cas son emplegats d’un biais indiferent. Es ansin que quand l’òm fai córrer lei buous, aquò vòu pas dire que lei bèstias siegon crestadas. Ara per sacher perqué fem aquela mescladissa, vos dirai que ne’n sabo tròp ren…

D’autant qu’avem de biais de dire ont empleguèm l’un per l’autre. Es ansin que quauqu’un que brama coma un taur, un brau ò un buou, fai exactament lo même bram… Metem pasmens una diferéncia per la fòrça : caracterisa un òme qu’es coma un taur ò un brau, mai s’es coma un buou voudrà dire simplament qu’ei pron gròs.

Lo mai qu’utilisèm per les provèrbis e autrei biais de parlar, es pasmens lo buou : « Buou vièlh fai rega drecha » (de segur, se compren qu’ambé lo temps aguèsse aprés…), e « Fauta de buou, se fai laborar l’ase » (fauta de mièlhs…). « Caminar au pas dau buou », aquò ei marchar plan planet. Quand, en juguent ais cartas, l’òm a un bèu juec, es un « juec de buou ». Quand la plueia fai d’un riu un torrent, es un « buou d’aiga ». E, ben entendut, se « lo buou se pren per lei banas, se pren l’òme per les paraulas »…

Retour au choix des chroniques

Sant Antòni e lei rabassas
17/01/2009 - Per l’Agachaire

Despuei lo temps que sant Antòni, qu’es encuei sa fèsta, ei representat acompanhat d’un pòrc, n’an fach lo patron de totei lei mestiers en rapòrt amb aquela bèstia qu’a tot de bòn, e pereu lo sant patron dei rabassiers. 

Ara per sacher de monte sòrte aqueu pòrc, es un autre afaire, que les tradicions e lei legendas li fan pas fauta. Mai coma aqueu sant aguet l’idèia de morir just au moment que lei rabassas vènon ben maduras, dins nòstes païs, quand se festeja la Sant-Antòni, es que lei rabassas son jamai tròp luenh… 

E, se ne’n fau crèire l’Armand Fabre, es a Montanhac qu’una annada, inventèron la barbolhada de rabassas. Fau dire qu’aquest an d’aquí, a l’epòca ont èron les truèias que cavavon, talament lo païs èra enrabassat, i aguet talament de monde per la Sant-Antòni que trobavon plus lo temps de faire l’omeleta de rabassas tradicionala. Adonc, per anar pus lèu, borrontiavon tot aquò a la lèsta, sensa esperar que la trocha, coma disién pereu per l’omeleta, aguèsse lo temps d’èsser pron cuecha. E s’avisèron que, bota, aqueles uous barbolhats, a mitat cuechs, ambé sei rabassas chapladas dedins, aquò èra encar melhor que l’omeleta. Vaquí perqué a Montanhac, forçats per la necessitat, inventèron la barbolhada de rabassas… E coma dirién dau costat d’Alba, « se non è vero, è ben trovato »…


Petròni e lo Gip
10/01/2009 - Per l’Agachaire
 
Entre lei sants dau jorn, avèm dos sant Petròni… Me demandetz pas qunte ei l’autor dau Satiricon ! Pensètz ben qu’aqueste es pas estat canonisat…

D’aquelei dos sants, n’avèm un de nòste d’abòrd que, naissut en Avinhon, acabet sa carriera coma avesque de Dia. Fuguet promier monge a Lerins, puei avesque de Dia a l’entorn de 455, onte moriguet lo 10 de janvier (ò de genoier coma disiam a l’epòca) de 463. Aviá pres coma diacre son fraire Marcèu, que lo remplacet sus sa cadiera episcopala, venguet pereu sant, e anet morir, a l’ocasion d’un romavagi, a Barjòus ont es encar celèbre. 

Mai coma es tot ce que sabèm d’aqueu sant Petròni, anem veire un pauc ce que nos ditz lo calendier republican. Amb eu, siam encuei lo Primidí 21 de Nivòsa, e se festeja la Pèira de Gip.
 
Amb aquela, auriam de qué parlar, e subretot ambé lo gip (« plâtre » en francés) que se ne’n tira, qu’ei sa sola rason d’èstre. « Picar de gip », operacion indispensabla per aquò, vòu tanben dire en provençau « èsser dins la misèria », e una « tèsta de gip », es qu’a gis de cervèlas. Lo gip es encara un biais de sonar lo vin (subretot dins nòstes païs, ont ei sovent roge), e una frema « gipassada », es qu’a un pauc tròp quichat sus lo fard, que lo vauguèsse ben ò non… Mai aquí seriam puslèu dau costat dau Petròni !

Pas lo sant, l’autre…
Retour au choix des chroniques

Gres e grasau
03/01/2009 - Per l’Agachaire
 

Vos auriáu pron volontiers parlat encuei d’un sant gavòt, sant Constant (ò Constantin, ò encara Constanci), d’abòrd que fuguet un des promiers avesques gapians. Lo problèma es que sabèm a pauc près ren de sa vida, alevat que lo vesèm signar les actes d’un concili en 517, ce que nos avança pas gaire e permete pas de ne’n faire un roman. 

Au contrari, se regardèm lo calendier republican,  siam encuei lo Quartidí 14 de Nivòsa de l’an 217, e ei lo jorn dau Gres. Coma son pas les camps peiregós que fan fauta en Provença, la celebracion dau gres (« grès » en francés) auriá ben de qué faire, e d’endrechs per se l’i tenir. 

Mai ambé lo gres se fai tot plen de causas, a començar per de terralha, que li diam en lenga nòsta de grasaus. Per nòstei diccionaris modèrnes, son ren que de menas de tians ; mai fau se rapelar que dins la lenga anciana, grasau se disiá grasal ò encara, ambé la casuda frequenta dau « s » entre vocalas, graal…

Autrament dich lo Sant Graal des epopèias medievalas, èra de tot segur occitan… Pas besonh de dire que n’i a encara que lo cercon dau costat de Montsegur, e l’i veson la peça essenciala dau tresaur des Catars ! Ce qu’empacha pas que, bota, èra jamai qu’un tian, e qu’ei la Republica que nos convida a lo celebrar encuei…

Retour au choix des chroniques
Sant-Joan d’Ivèrn
27/12/2008 - Per l’Agachaire 

La tradicion crestiana vei dins aqueu sant Joan que se festeja encuei l’apòstol de Jèsus, l’Evangelista, e pereu l’autor de l’Apocalipsi. Encuei, l’òm pensa qu’èron tres personas diferentas, mai aquò lèva ren ai racòntes de sa vida per la Legenda daurada, ara ben oblidats.

Un d’aqueles ei ben ara de sason. Comença ansin dins lo tèxte occitan : « Un dia un maistre que avia a nom Craton fes amassar grand pòble per mostrar que òm lo mond deu menespresar. » E aqueu mèstre, per provar aqueu mespretz, aviá demandat a dos joves richàs de vendre tot son patrimòni, e de lo plaçar dins quauquei diamants, que costavon una fortuna. Aquò fach, lo Craton li lei faguet espeçar davant tot lo monde. Sant Joan que just passava sus la plaça, ne’n fuguet escandalisat : li diguet que puslèu que de degalhar tant de sòus, aurián mielhs fach de lei donar ais paures. Craton s’encanhet, et li respondet que se son Dieu pensava ansin, aviá que de tornar rapedaçar aqueles tròç de diamants. « E sant Joan fes amassar las polveras. E quant ac Dieu preguat, tornet las al primier estament. E’l maistre e’ls joves òmes convertiron se a la fe. » Ben entendut, vendèron sei diamants, e ne’n donèron lo produch ais paures.

Ailàs, tot aquò ei ren qu’una legenda medievala, e de causas ansin se veson gaire mai encuei qu’aièr…

Retour au choix des chroniques
Cachafuec ?
20/12/2008 - Per l’Agachaire 

Dins nòstes tradicions calendalas, se les 13 dessèrts son jamai estats oblidats, lo Gròs Sopar tòrna ara de mòda, e pereu lo Cachafuec. Aqueste èra mòrt ambé lei chaminèias, mai ara que renaisson pereu, d’abòrd per far polit, e ara per ecologia, l’òm se tòrna sovenir tanben de la ceremoniá dau cachafuec mai, entre temps, lei gens an oblidat ce que lo mot voliá dire.

A l’Edat Mejana, la question se pausava pas, d’abòrd que tot lo monde disián encara lo gachafuec (en Provença, e gachafuòc en Lengadòc) e lo mot èra comprés de totei. Veniá de « gachar » (en francés « guetter », « monter la garde »), e l’òm èra ben conscient qu’aquela soca, que cramavon au solstici d’ivèrn, simbolisava lo soleu, qu’aquela operacion aviá per tòca de gardar, per que tornèsse.

Encuei, l’òm s’es imaginat qu’aqueu mot, qu’a evoluït normalament en « cachafuec » (e « cachafuòc » en lengadocian e rodanenc) voliá dire « allumer le feu »… E pasmens, i a pas besonh d’èstre un grand sabent en lenga nòsta per sacher que « cachar » a jamai representat lo francés « allumer », que se ditz « alumar » ò « abrar ». E que « cachar », au contrari, vòu dire « escrachar » (coma dins la « cachèia »), ò « espoutir »…

Alara se dimècres pausètz cachafuec, l’escrachetz pas ni l’espoutissetz pas… Que de tot segur aquò vos portariá malur !

Retour au choix des chroniques
Santa Lúcia
13/12/2008 - Per l’Agachaire 

De santa Lúcia, degun conois plus qu’un provèrbi, verai bensai a temps passat. Mai passat passat : d’abòrd que vòu plus ren dire despuei la reforma dau calendier de 1582…

Sa vida, au contrari, ei gaire conoissuda, e ei d’ela que vos dirai encuei quauquei mots.

Lúcia èra una Siciliana de l’epòca romana. Coma sovent, a un moment donat, crestiana qu’èra, li vouguèron far faire de sacrificis ai dieus pagans, e refuset. Lo Cònsol roman, Pascasi, faguet venir totei lei macarèus dau païs, e li demandet que totei les òmes de sei bordèus li passèsson dessús jusque que ne’n crebèsse. Mai quand vouguèron l’i menar, lo Sant Esperit la rendet tant pesuga que la posquèron pas bolegar. L’estaquèron e la faguèron tirar per mila òmes : bolegava totjorn pas. La faguèron tirar per mila parèus de buous : pas mai… De magicians fèron pas mielhs. L’un li donet un « secrèt » còntra ce que preniá per un malefici, e l’aspergèron de pissum bolhent : de badas… Alora lo Pascasi fet alumar a son entorn un grand fuec, la curbet de pega, d’òli e de rosina, e coma ren li fava, li enfonsèron una espasa dins la garganta, que l’empachet meme pas de parlar… Just aquí es eu que fuguet arrestat, e executat puei per les crimes qu’aviá fach dins tota la província. E Lúcia restet en vida tant que li aguèron pas donat la Comunion…

Retour au choix des chroniques

Sant Micolau
06/12/2008 - Per l’Agachaire 

De la vida de sant Micolau, lo monde an gaire retengut que son celèbre miracle des tres enfants reviudats, salats que salats… Mai tota sa vida fuguet, segon la Legenda daurada, ren qu’una tièra de miracles.

D’abòrd, lo jorn que naisset, coma lo lavavon, s’auboret d’espereu e se tenguet solet tot drech dins sa banhadoira. De tota son enfança, tetava soncament dos còps per setmana : lo dimècres e lo dijòus.

Quand sei gents moriguèron, estent qu’èron de gròs richàs, nòste Micolau sachet plus de que faire de sei sòus. Mai aprenguet lèu qu’un de sei vesins, tombat dins la misèria, anava liurar ses tres filhas, jovenetas encara, a la prostitucion, qu’es tot ce qu’aviá trobat per viure. La crisi, de tot segur... Per pas laissar passar un tau crime, Micolau metet un molon de peças d’aur dins un lençòu e, de nuech, lo mandet de la fenèstra en cò de son vesin. Aqueste grandmerceget lo bòn Dieu, e comencet d’alestir lei nòças de son ainada. Quauques temps puei, retrobet autant d’aur coma lo promier còp. D’aqueu jorn d’aquí lo vesin faguet una gròssa atencion, e una nuech entendet lo bruch de l’aur que tombava, que n’i aviá encar mai que lei dos autres còps. Partet a l’après de Micolau, e tant faguet que l’agantet. Nòste sant li demandet, en escambi, que jamai, de tota sa vida, diguèsse pas son secrèt. E ansin faguet eu.

Retour au choix des chroniques
Sant Saturnin
29/11/2008 - Per l’Agachaire 

Lo sant dau jorn a un nom pron cambiadís. En Provença ei sant Saturnin, mai en Lengadòc ne’n fan Sernin, que la pus bèla glèisa de Tolosa li ei dedicada ; mai aicí, en Gavotina, li diam puslèu de Savornin, qu’es un nom de familha pron espandit au nòste.

Segon la tradicion occitana, es un d’aqueles que venguet de Judèia sus la celèbra nau ambé lei Santei Mariás ò sant Làzer, per evangelisar nòstes contradas. D’Arle, eu s’enanet puei a Nimes e a Carcassona, onte son prètzfach fasiá flòri. Tant talament que, quand arribet a Tolosa, ailà totei lei dieus pagans se calèron, e respondián mème plus ais questions que li pausavon ses prèires.

Lo rapòrt ambé sa preséncia fuguet lèu fach e coma, ben entendut, refusava de sacrificar a’n aquelei dieus, l’estaquèron per les pès a un taur sauvagi que gardavon au Capitòli per lo sacrificar. Ben agulhonat, te rebalet nòste Saturnin per carrièras tant que son cadabre fuguet pas una estraça. A l’endrech onte, fin finala, la còrda espeçada, lo taur s’arrestet, elevèron pus tard una glèisa que se sòna encara, per aquò, Nòsta-Dòna-dau-Taur.

Venguet lèu lo patron de la vila e, en 1219, es en lo preguent que s’acaba lo tèxte de la « Cançon de la Crosada », li demandent d’aparar lo païs de l’armada francesa. Mai aquí, ei sant Sernin que deguet pas entendre…
Retour au choix des chroniques
Un pròne de Santa-Cecília
22/11/2008 - Per l’Agachaire 

Sabètz que santa Cecília, maridada de fòrça a un pagan dau nom de Valerian, voliá gardar sa virginitat per Dieu. Vos aviáu donat fai dètz ans, per sa fèsta en 1998, un tròç d’un pròne celèbre en lenga d'òc, un pauc embarrassat, que fuguèt copiat per un fidèu, puei editat sota lo mantèu amb aqueu nom : « Sermon prechat a Santa-Cecelha, près de la Bruièira, en 1785, lo jorn de la fèsta d'aquela santa. » Vaquí ne'n aquest an un autre morsèu.

Au moment de la nuech dei nòças, onte son òme es per faire son dever conjugau, la Cecília li ditz que vei un angi pròchi d’eu, qu’es aquí per empachar son prètzfach de se complir. Coma lo Valerian vei rèn, sa frema li ditz qu’ei normau, d’abòrd qu’es pas crestian. Eu, subran, se fai batejar per de dire de veire un pauc aquel angi. Laisso la paraula a l’autor :

« Monsur Valerian n’aguet pas puslèu reçauput lo prumier sacrament de la Glèisa que l’escalha qu’aviá subre los uelhs tombet, e veguet près de santa Cecelha un joine òme polit coma un sol, abilhat d’una rauba blanca, que teniá dins sa man lo pus gròs… Qué creiriatz, vosautras filhas, que teniá a la man aquel joine òme ? Dejà vòstras idèias tròton… Se vos rapelaviatz de çò que vos ai dejà dich, devinariatz que teniá un gròs… sabre, per defendre la virginitat de nòstra santa còntra quiconcas… »
Retour au choix des chroniques
Lo Faisan
15/11/2008 - Per l’Agachaire 

Aqueste quintidí 25 de Brumaire de son an 217, la Republica nos convida a festejar lo Faisan. Una polida bèstia, que me fai pensar que i a de tèmps que vos ai pas parlat de cosina…

Se Mistral dins son diccionari parla ben de faisandar, totei nòstes ancians cosiniers desconeisson aqueu biais de faire per la sauvatgina, e parlon sempre au contrari de la prendre jove.

Lo Durand ditz que fau chausir un faisan puslèu qu’una faisana, e qu’aquò se vei a un pichon boton qu’an en plaça dau garron (« ergot »). Li laissa les plumas de la tèsta jusqu'à la mitat dau còu, lo vueja e lo beduscla, li tanca de tròç de ventresca e li plaça una platina de lard sus lo cuou, li crama un pauc les patas per ne’n levar la pèu e li talha les onglas. Lo bota puei a l’aste envolopat dins un papier burrat, que lèva just a la fin per lo faire un pauc daurar, e lo serve amb una saussa pebrada.

Totei les autres precison que son ren que lei budèus que li fau levar, e començon per l’enrabassar entre carn e pèu d'abòrd, ambé de lescas, e pereu dedins ambé de rabassas entièras. Brun ei lo promier que parla de lo laissar, vuejat mai pas encar plumat, faisandar doas setmanas, e de lo metre dins un aste en forma de fus, qu’empacha que se vuege, e de lònga li fai raiar dessús de lard fondut amb un capochin…

Retour au choix des chroniques

Jaufré
08/11/2008 - Per l’Agachaire 

Fai just dètz ans, aqueu meme jorn de la Sant Jaufré, vos aviáu explicat ce que sabiáu dei versions de l’istòria d’un autre Jaufré, dich « lo Pelós », qu’èra a l’origina des armas catalanas, vengudas puei coma sabètz aquelei dau comtat de Provença.

Despuei aquela epòca, sus lei sitis catalans dau Net, n’ai retrobat lo racònte verai. Naisset aqueste au sègle XVI, amb un tèxte que se pretendiá copiat sus un document de 1420. Nos cònta coma aqueu còmte de Barcelona, dins lo sègle IX, se batiá còntra lei Normands au servici de l’emperaire Carles lo Cauvet. Ganhet la batalha, mai l’i fuguet bleçat grevament. Aquí arribet l’emperaire que, per lo remerciar, li donet enfin les armas que li aviá jusqu’aicí refusadas. 

Per aquò far, sausset les quatre dets de sa man drecha dins lo sang que raiava dei nafraduras dau còmte, e li les passet sus son escut, daurat mai sensa ren dessús. Tornet començar l’operacion en li diguent : « Aqueles quatre raiadas de sang seràn, còmte fòrça bellicós (lo tèxte catalan ditz : bellicorosíssim còmte), vòstes armas e aquelei de totei vòstei descendents ; son les armas de vòste sang, sortidas de vòstei nafras, fachas a mon servici sus vòste còrs per mes enemics. E, sortidas de vòste coratge e de vòsta vertut, seràn lei melhoras que gis de baron dau monde aguèsse. »

Retour au choix des chroniques
Per Totsants
01/11/2008 - Per l’Agachaire 

Celebrar la fèsta de totei lei sants ei vengut ara per les catolics un brave pretzfach. Sabem que Joan-Pau II, eu tot solet, ne’n canoniset mai que tot ce que lo cristianisme n’aviá aureolats despuei sa debuta… Emai aquela santetat es estada aguda mai d’un còp discutida per fòrça crestians : penso per exemple a’n aquela dau grand franquista monsenhor Escrivá de Balaguer… 

Se la possibilitat de canonisacion per aclamacions, qu’existiá au començament dau cristianisme, se fasiá encara, la tièra dei novèus sants seriá de tot segur pron diferenta. Auriam dejà lo sant Abat Pèire, emai santa Sòrre Emanuala. Per pas parlar d’un sant Colucha, que de tot segur faguet mai de ben dins sa vida qu’un « sant » Balaguer... 

Mai sensa parlar d’aqueste, ni l’abat Pèire ni sòrre Emanuala auràn jamai son aureòla « made in Vatican ». E sabem pron perqué. Lo promier confesset qu’aviá agut comés lo pecat de la carn, e escriguet negre sus blanc que lo grand amor de sa vida (qu’a la fin de la sieuna, parlava plus que d’aquò), se sonava « Yves »… E sòrre Emanuala escriguet au papa per li demandar lo drech de distribuïr la pilula a son entorn que, de son vejaire, obligar de filhetas a esposar de vièlhs que li farián puei un pichòt per an, per anar viure dins de bordilhas, aquò podiá pas èsser la volontat de Dieu…
Retour au choix des chroniques
Sant Crespin
25/10/2008 - Per l’Agachaire

Sant Crespin, qu’es encuei sa fèsta, es conoissut dins la tradicion nòsta subretot per son rapòrt ambé… lei moscas ! Es cada 25 d’octòbre que la moscalha ei censada morir, coma o ditz lo provèrbi : « A la Sant-Crespin, lei moscas veson sa fin… » 

Es pereu renomat coma lo patron des pegòts (en francés « cordonniers »), d’abòrd qu’ambé son collèga Crespinian favon de sabatas per les paures, aquò dins lei Gàllias de la fin dau sègle III. Un jorn que l’emperaire Massimian passava d’aquí, li demandet d’ont èron. Li diguèron qu’èron de Romans, venguts aicí per predicar lo crestianisme...

Lo Massimian li prometet la mòrt se chanjavon pas, e la richessa se sacrificavon ai dieus pagans. Ben entendut s’encanhèron, e sei suplicis fuguèron tant variats coma ineficaç : de canas ponchudas enfonsadas sota ses onglas ne’n sortèron per pónher sei borrèus, que blecèron ò tuèron ; li estaquèron de pèiras de molins e lei mandèron dins un riu gelat, mai cabucèron pas e sentián pas lo freg ; lei saussèron puei dins de plomb fondut, que li faguet ren, mai una gota de plomb emborniet lo borrèu ; remplacèron puei lo plomb per de pega, de graissa e d’òli, mai d’angis lei ne’n sortèron, e lo diable li metet son borrèu a la plaça… Fin finala, l’endeman aguèron la tèsta trencada, e aqueste còp fuguet lo bòn…
Retour au choix des chroniques
S'es passat un 18 d'octòbre
18/10/2008 - Per l’Agachaire

Lo 18 d’octòbre de 1885, es un vertadier personatge de roman que fuguet elegit deputat dei Basses-Aups, coma « republican de senèstra ». Aqueu grand mostachut, que tròna encara en pintura dins la Comuna de Forcauquier, ne’n faguet pasmens de bèlei dins la ciutat comtala, pendent son mandat… Se sonava Loïs Andrieux, e èra una ancian Comunard lionés, empresonat, puei desliurat per les canuts de la Crotz-Rossa.

Dins sa vida, faguet un pauc totei lei mestiers, d’avocat a prefèct de polícia, e, a Forcauquier, òme maridat qu’èra, engrosset la filha dau sota-prefèct, Margarida Toucas… Coma a l’epòca èra pas tròp un biais de faire, mandèron la joventa se pausar au pè de la còla de la Lura, a Sant-Estève, puei a París. Donet pasmens au dròlle son pichòt nom, Loïs, e coma èra estat ambaissador en Espanha (onte se ditz que fuguet l’amant de la rèina Eisabèu…) li metet Aragon coma nom de familha. La Margarida lo faguet puei passar per son pichon fraire, e nòste deputat venguet oficialament lo tutor dau futur escrivan francés tant conoissut.

Mai lo roman s’arrestet pas aquí, que duret tota sa vida. Feminista coma aquò nimai èra pas de mòda, despauset tre 1919 un amandament per far votar lei fremas ! Enfin, liure-pensaire e franc-maçon, moriguet dins lei braç d’una comtessa de l’Accion francesa…

Retour au choix des chroniques
Brel entre doas lengas
11/10/2008 - Per l’Agachaire

Fai trenta ans que passet lo « Grand Jacques », e tota la setmana la television li consacret d’oras de temps.

Siáu d’aqueles que l’an conoissut coma jove cantaire catolic, que cantaviam aicí a la JAC ses cançons des annadas 55-58, coma « Le Diable », « Il nous faut regarder », « Sur la place », « La lumière jaillira », ò qu’escotaviam son poèma « Dites, si c’était vrai », òbras que pas un avesque li auriá refusat l’Imprimatur.

Fugueriam contents de lo veire venir celèbre, e ieu crompavo totei sei discs a mesura, que son inspiracion cambiava pron, mai m’agradava totjorn autant… Remarquèro en 61 una cançon mitat en francés, mitat en flamand, que li disián « Marieke ». M’avisèro puei que cantet pereu dins aquela lenga ses pus grandes cançons, coma « Mijn vlakke land » (« Le plat pays ») ò « Laat me miet alleen » (« Ne me quitte pas »).

Pus tard, estudiant as Ais, ai agut l’astre de lo veire en scèna, e son de causas que s’oblidon pas.

Mai son amor dau flamand se cambiet puei en òdi, au ponch que sa cançon « Les Flamingants », que se parlet fòrça, encara aièr, dau pati que provoquet, pas una television aujet la tornar passar. Mai cu pòt ara entendre de mots coma : « Et je vous interdis d’obliger mes enfants, qui ne vous ont rien fait, à aboyer flamand » ? Es un chin que jaupa, pas un òme…

Retour au choix des chroniques
Francés d'Assís 
04/10/2008 - Per l’Agachaire

La Provença deu fòrça a sant Francés, que se festeja encuei.

S'es agut dich que sa maire èra Provençala, mai, subretot, tre lo sègle XIII les Provençaus van èsser dins les promiers a seguir sei leiçons. Es ansin que, per restar au nòste, se bastiguèron de convents francescans a Dinha, Forcauquier, Manòsca, Relhana, Riès e Sisteron. D'alhors, leis Ordres Mendicants se desvolopèron mai que mai en païs d'òc, onte sa densitat fuguèt lo doble de ce qu'èra en païs d'oïl.

Se saup pereu que sant Francés aguèt lo promier l'idèia de metre en scèna, ais Calendas de 1223, una representacion de la Nativitat : fuguèt ansin l’avi tant de nòstes Pastoralas coma de nòstei Belèms.

Subretot benlèu, lo francescanisme laisset una abondosa literatura occitana, encara inedicha dins sa majoritat. Conservats a la Chiesa Nuova d’Assís, son 25 tèxtes que n’an publicat que d’unes tròç, coma  « La vida del gloriós sant Francés », ò « Las admonicions de sant Francés ». E dins les autres tèxtes, cu aicí a legit la « Vida de santa Doucelina » de Dinha, qu’èra, segon Renan, « un des joyaux de la piété franciscaine », encar pus bèu que lei « Fioretti » de Francés ?

Un còp de mai, l’òm pòt constatar que, en plen sègle XXI, siam encara pron luenh de tot conóisser de la literatura nòsta, emai medievala…

Retour au choix des chroniques
La mòrt d’Ispennel
27/09/2008 - Per l’Agachaire

Eriam coma encuei un 27 de setembre, mai aquò se passava en l’an 1296. Aqueu jorn d’aquí defuntava lo paure « Ispennel de Vemarcio », prevòst de la glèisa de Forcauquier, coma podèm legir dins « L’obituaire du chapitre de Saint-Mary » publicat en 1887 per Roman, e just reeditat.  Nòta l’editor qu’aqueu nom, « absolument inconnu jusqu’à aujourd’hui, paraît étranger aux environs de Forcalquier et même au midi de la France. »

De segur qu’a l’epòca onte, entre Lura e Leberon, les òmes se sònon Guilhem, Pèire, Bertrant ò Joan, aquel « Ispennel » semblava de sortir un pauc de l’autre monde. Mai un jorn ai enfin poscut legir aquel Obituari dins lo tèxte. E aquí m’avisèro qu’aqueu paure òme de prevòst li disián simplament… « Johannes », autrament dich Joan…

E encara Roman èra latinier. Mai quand avètz de tèxtes en lenga nòsta, les edicions son encar piègers. Meyer per exemple nos vèn dire, publiquent un tèxte de Castelana, qu’ailà l’i vendián la rason ambé sa pèu… Sus lo reglament dau « mel » (autrament dich dau « masel », en francés « abattoir »), arrèston que lei sòus dau « pellam » e dau « sen » s’acampèsson ensems. Meyer a ben mes un ponch d’interrogacion après lo mot « sen », mai s’es pas avisat qu’auriá degut legir « lo seu » (« le suif »)… Fin finala, « Ispennel » se n’èra pas tròp mau sortit…

Retour au choix des chroniques
Sant Estachi
20/09/2008 - Per l’Agachaire

D’abòrd que siam dins lei jornadas dau Patrimòni, oblidarai pas ieu nòste patrimòni principau, qu’ei la lenga d’òc. E es pas soncament un patrimòni immateriau : sei mila ans de literatura ne’n fan una dei grandas de l’umanitat. E coma encuei siam a la Sant Estachi (ò Estaqui), vos vau donar un tròç de sa Legenda daurada, dins nòsta version medievala : lo passagi celèbre onte vei una crotz entre lei banas d’un cèrvi que caçava.

« Aissin coma el caçava, un dia el trobet molt de cèrvis, entre losquals ne vic un màger que’s partic dels autres. Et intret se’n e’l boscatge. En aissin coma los autres cavaliers seguian los autres cèrvis, N’Eustachi seguia tots sols per lo boscatge aquel cèrvi major, per que lo cèrvi se’n pojet en una grand montanha. Adonc Eustachi se penset com lo poiria prendre. Et en aissin com lo agardava, el vic sus el, miech dels còrns, lo senhal de la sancta crotz, que èra plus resplendents que’l solelh, en loqual era la imagena de Jèsus Crist. Et adonc li parlet, disent : – Eustachi, per que’m segues ? Ieu te soi apareguts per la toa gràcia en semblansa d’aquesta bèstia. Sapchas que ieu soi Jèsus Crist, que no’m conoisses, e las toas almòrnas pojon davant mi e pervenon a mi. Et en aiçò, ieu aurai tu caçat, que cujas caçar mi (cresiás de me caçar, mai es ieu que t’ai caçat…) ».

Retour au choix des chroniques
Una Carta Sabors e Sentors
13/09/2008 - Per l’Agachaire

Encuei se signa a Grèus, entre una tièra de restaurators dau Païs de Provença Nauta, una « Carta Sabors e Sentors ». Amb ela, s’engatjon a promòure les produchs d’aicí, e mai que mai nòstes AOC e IGP. Se i aviá besonh de justificar aquela iniciativa, m’acontentariáu de contar una istòria arrivada, quauquei setmanas fai, dins un restaurant d’aqueste Païs.

L’afaire veniá d’èsser représ, e lei novèus patrons avián mes a sa carta, coma plat dau jorn, una sopa au pisto. De collègas l’i anèron. Tre lo promier culhier s’escridèron : « Mai es pas de sopa au pisto, aquò !... » La serviciala li respondet que ne’n sabiá ren, e anet quèrre la patrona. « De qué vai pas dins ma sopa au pisto ? Pasmens, li ai mes tot ce que faliá… » « Mais alòr coma vai qu’a pas gis de gost au pisto ? » « Mai de qué sonètz Pisto, exactament ?.. » Aquí li expliquèron qu’èra de balicòt, d’alhet, de poms d’amor, de fromagi raspat e d’òli d’oliva, salat e pebrat en un bòn besonh ; tot aquò se montava autre tèmps au mortier, mai ara, per anar pus lèu, se fai pereu au mixer. E aquela « pomada » s’aponde a la sopa au moment de la servir.

« A bòn ? Perqué nautrei n'avèm agut manjat, dins de restaurants, e avèm ben vist que i aviá quauqua ren de verd dedins. Mais se siam pensats qu'èra de jovert, e es aquò qu'avèm mes... »

Retour au choix des chroniques
Les Caminaires arrivon !
06/09/2008 - Per l’Agachaire
Van partir de Vinai sus lei 9 oras, au promier de setembre, les Caminaires d’Occitània a Pè. Dei Valadas occitanas d’Italiá jusqu'a Vielha, en Vau d’Aran, onte seràn lo 7 de novembre, es tot lo païs de la lenga nòsta que van traversar. Des Aups ais Pirenèus, a l’iniciativa de la Chambra d’òc, marchon per sostenir, en aquest an proclamat per l’ONU « annada internacionala dei lengas », la crida per marcar la lenga d’òc au Patrimòni mondiau de l’Umanitat.

Aquela lenga, qu’ambé les trobadors aprenguet a l’Euròpa la poesia, ei la pus granda lenga minorisada de nòste continent e, parlada dins tres des pus grands païs europencs (Italiá, França e Espanha), sa situacion es un problèma internacionau.

Venguts dei Valadas italianas, onte sa posicion es encar pas tròp marrida, traversaràn nòste Miegjorn onte, se per lo promier còp vèn d’èsser marcada dins la Constitucion coma part de nòste patrimòni, se pòt pas dire que l’Estat nòste aguèsse començat la messa en aplicacion d’un tant bèu principi… E arribaràn en Vau d’Aran espanhòla, ont a l’estatut d’una lenga nacionala…

Ben entendut, tot de lòng dau camin, seràn aculhits per tot ce que nòsta lenga còmpta de defensors, Felibres e Occitanistas recampats, coma o son ara dins totei les accions importantas. Mai vòste jornau vos n’a dejà parlat, e o tornarà far…

Retour au choix des chroniques
S’es passat un 30 d’avost
30/08/2008 - Per l’Agachaire

Lo 30 d’avost de 1716, monsenhor Jaume de Janson, archivesque d’Arle, consacrava a Mana la glèisa dei Minimas. Lo convent, eu, èra mai ancian, e a l’origina son de monges que l’ocupavon.

Diso aquò perqué, de pichòt, èra tengut per de religiosas, e de Forcauquier l’i anaviam un còp per an, per la Fèsta de Dieu, d’abòrd qu’èro ieu enfant de còr.

E aqueu jorn d’aquí, vesiam ailà una causa qu’ai jamai vista enluec. Lei mongetas dei Minimas, per recebre la procession, adobavon de lòng dau camin, sus de centenas de mètres, un tapís de flors que teniá tota la rota. Aqueu tapís, onte dominavon flors de ginèsta e petalas de ròsas, formava de motius e de dessenhs, inspirats un pauc per de plans de jardins a la francesa.

Ieu, que portavo la crotz e qu’èro adonc lo promier, chauchavo dins aquelei flors en assagent de pas tròp destorbar aquela meravelha, que veniá just darrier ieu lo capelan, portent lo Sant-Sacrament, sota lo grand pali carrat tengut per quatre òmes. E quand intraviam puei dins la glèisa, èro a mitat empegat dau perfum d’aquelei molonadas de flors.

Despuei aquest estiu, lo convent dei Minimas es una ostalariá e un restaurant de luxi, fòrça polit e onte se manja pron ben. Mai tot son luxi vaudrà jamai aqueu – que li costava ren que de travalh – des tapís florits dei mongetas d’autre tèmps.

Retour au choix des chroniques
Sant Sidòni
23/08/2008 - Per l’Agachaire
La vida d’un dei sants nòstei dau jorn, sant Sidòni, es una mescladissa de tradicions fòrça ancianas, bastida de crèires, de legendas e de juecs de mots d’un pauc totei les epòcas.

Sidòni seriá l’avugle de naissença que l’evangèli de Joan explica coma Jèsus li bailet la vista, en li fent passar de fanga sus les uelhs, mesclada a l’aiga d’una fònt. Coma la vista ansin li fuguet restituïda, la tradicion provençala li ditz pereu sant Restitut, ò Restit.

Totjorn segon nòstes avis, èra dins la chorma que, ambé Madalena e Maissemin, venguèron en batèu de Palestina per nos evangelisar. Es ansin qu’a la mòrt de Maissemin, prenguet sa plaça a la tèsta de l’avescat d’as Ais.

Mai Mistral nos ditz encara que son nom latin èra Celidònius, qu’a donat, en mai dau mot Sidòni, son nom a l’èrba, la celidònia (ò dindolièra) qu’autre tèmps la cresián bòna per les uelhs, emai lei berrugas. Per lei Grècs, lo mot voliá dire dindoleta (« hirondelle »), e se pensavon qu’es amb ela qu’aquel aucèu donava la vista a ses pichòts ; mentre d’autres asseguravon que, se li avián mes aqueu nom, es per amor qu’aquela èrba florisse just a l’arribada dei dindoletas…

A legir tot aquò, lo mens que se pòsque dire es que fau aguer una ben bòna vista per se l’i reconóisser un pauc dins tota aquela istòria, santa que santa…

Retour au choix des chroniques

Sant Seren
09/08/2008 - Per l’Agachaire

Lo sant dau jorn que retenèm, d’abòrd qu’ei nòste, es ara ben oblidat, emai de son païs, qu’es pasmens Marselha… 

Ne’n fuguet avesque a la fin dau sègle VI, e ce que sabèm de sa vida ajuda gaire a comprendre sa sanctificacion… Passet una bòna part de son tèmps a luchar còntra la veneracion dei Marselhés per les imagis de sei sants, e jusqu'a la Bòna Maire e a son fiu… Per eu, tot aquò les aluenchava gaire de son idolatria passada…

Ben entendut, lo papa (qu’èra sant Gregòri), li remontava lei braias per letra de tèmps en tèmps. Mai Seren refusava de crèire que lo papa aguèsse cabuçat pereu dins l’idolatria, se pensava qu’aquelei letras èron faussas, e continuava son òbra… 

A la fin, pasmens, lo papa lo faguet venir a Roma per li dire tot aquò en fàcia. Sabo pas s’ei lo còp de l’emocion, mai sant Seren ne’n morèt en tornent, a Blanderat (Biandrate), dins lo diocèsi de Vercelh (Vercelli), au nòrd-est de Turin. 

Sus son tombèu se passèron puei de causas extaraordinàrias, e l’i venguet venerat coma un sant, mentre Marselha l’oblidava. Lo retorn de tròç de sei relíquias dins son païs fuguet un vertadier roman, que s’acabet quand monsenhor de Mazenòd ne’n ramenet un braç entier, lo 9 d’avost de 1840.

Apondrem qu’aqueu sant es invocat còntra lei malastres publics. Ce que pòt totjorn servir…

Retour au choix des chroniques
Aqueste còp l’i siam…
02/08/2008 - Per l’Agachaire

Lo 23 de julhet passat, en vertut de la lèi constitucionala numerò 2008-724, lo Congrès, recampat a Versalhas, apondiá a la Constitucion francesa l’article 75-1, redigit ansin : « Les langues régionales appartiennent au patrimoine de la France ».

Anem pas cridar que lo jorn de glòria es arribat, e que deman veirem Bèrra, mai empacha pas qu’aquò siegue una data istorica. Despuei qu’avián marcat que lo francés èra la lenga de la Republica, quant de còps aquest article, censat aparar lo francés de l’invasion de l’anglés, èra estat utilisat còntra nòstei lengas, au pretèxte que tala ò tala ajuda en favor d’una lenga regionala, vouguda per quauqua collectivitat, èra « inconstitucionala » !...

Ara, per demandar lo sauvament de nòstei lengas, ei la Constitucion que podrem invocar, e exigir que nòsta lèi suprèma, votada per lei dos terç de nòstes parlamentaris, siegue simplament respectada.

De tot segur que lo quarantenat de limbertàs de l’Acadèmia francesa an degut ne’n venir verdets (en francés « vert-de-gris »), una color que vai talament mielhs a la frescor de sa pensada que son vèrd costumier, eles qu’avián vougut enebir qu’aquela demanda d’inscripcion dei drechs de nòstei lengas, demandada a la quasi unanimitat dei deputats, jamai vengue tacar son totalitarisme lingüistic...

Retour au choix des chroniques
La Santa-Ana
26/07/2008 - Per l’Agachaire
Lo jorn de la fèsta de santa Ana, lo 26 de julhet, èra associat autre tèmps a tot plen de crèires mai ò mens contradictòris, coma o èra pereu dejà la maire de Maria. 

De’n promier, ais endrechs ont èra ja vengut lo moment de chauchar, es un jorn que o falié pas faire : autrament la santa aurié descadenat de chavanassas dau tròn de l’èr… 

Mai justament, per s’esparnhar tròn emai grèla, ei santa Ana que l’òm pregava… 

En mème tèmps, una pluèia aqueu jorn d’aquí èra considerada coma benfasenta. Ce que disiam en provèrbis : « Se plòu per Santa-Ana, l’aiga es una mana. » E pereu : « Se plòu per Santa-Ana, i a lo fruch dins l’avelana. » 

Mai qu’aquò, es un jorn que portava quarantena : « Se plòu lo jorn de Santa-Ana, plòu un mes e una setmana. »

Tota la Provença, e mai que mai la nòsta, emplegava de lònga una expression que volié un pauc tot dire : « Santa-Ana d’At ! » Rapòrt ai celebrei relíquias miraclantas d’aquesta ciutat.

Ara, per sacher perqué, d’una filha ò d’una frema que cordurava mau, en fent de ponchs tròp gròs, l’òm disié : « Fai de ponchs de santa Ana : quatre a la cana… » (es a dire dos per mètre !) es un mistèri qu’ai pas resougut. Se quauque sartre, quauqua cordurièra, ò un vièlh teologian n’a la solucion, que me la digue : farai cramar per eu, ò per ela, una candèla a santa Ana. Emai dei gròssas…

Retour au choix des chroniques

Quand la becana beganha
19/07/2008 - Per l’Agachaire
Lei diccionaris francés an totes calat sus l’origina dau mot « bécane », que vouguet dire promier una maquina vièlha e, tre la fin dau sègle XIX, una bicicleta. 

Pasmens la solucion es clara en durbent lo diccionari de Mistral : en lenga d’òc, « becana » es una forma de « beganha » (parent dau francés « bègue »), que se ditz de quauqu’un que bretoneja, « qui bredouille » : aquel òme que parla pas tròp ben es un pauc beganha. Lo bruch dei bicicletas d’autre temps permete de comprendre l’evolucion dau mot.

E seretz d’acòrdi ambé ieu per dire qu’ei ben lo jorn de rapelar (ò de revelar) aquesta etimologia. D’abòrd qu’encuei lo Torn travèrsa nòste despartament, e l’i fai etapa. E subretot qu’es clarament vengut, per una part encara impossibla a mesurar, mai que sembla pron granda, un sota-produch de l’industria farmaceutica…

Qu’aquò siegue pas exactament l’ideau esportiu que l’a fach nàisser e animat pron temps, ei ben pus clar qu’un pissum de ciclista… Adonc podèm ben dire ara, emai siegue en lenga nòsta una mena de pleonasme que, de mai en mai, sus lo Torn de França, la becana beganha… 

Retour au choix des chroniques
Un gost d’autre tèmps ?
12/07/2008 - Per l’Agachaire
Quasi jusqu'à la fin de sa vida, ma maire me parlet des cabras de la maire Làtil. Ieu aviáu encar conoissut aquelei de son fiu, que restava ambé son aver dins Forcauquier, e cada jorn lei menava gardar dins quauqua riba (que la netejava, sas…) Mai les cabras de sa maire, èra un autre afaire !

Cada matin, en lei menent gardar, fava lo torn de la vila en bofent dins una pichòta trompeta. Aquí la patrona de ma maire (qu’apreniá de cordurièra) li donava un sòu e un topin en li diguent : « Despacha-te d’anar me crompar mon mesuron de lach ! E que lo fague ben mossar, è ? »

E la Làtil aviá pas sortit de Forcauquier que ses cabras èron mousudas, e son lach vendut…

M’anetz benlèu pas crèire, mai vaquí quauquei setmanas, en Forcauqueirés, aqueu tèmps es tornat ! Cada diluns, emai au mercat biò lo dijòus, un marchand de lach de cabra es aicí ! Pas ambé son aver, mai amb una grand tina metallica refregida, e lo vende au veire, gròs ò pichon, ò a la botelha (que podètz portar la vòsta per la far remplir). Mai se fau despachar, ò lo comandar a l’avança, que se ne’n tèn pas… En mai d’aquò son de cabras dau Rove, emai son cabrier li diguèsse « Capra maura », « La chèvre mauresque »… Mai bota, son jaç es ai « Maurelièras », e aquò es pas en Barbaria, mai just a Simiana, qu’es puei pas tant luenh…

Retour au choix des chroniques
S’es passat un 5 de julhet
05/06/2008 - Per l’Agachaire

Se vos diso que lo 5 de julhet de l’an 1838, moriguet un mètge d’Aureson sonat Joan-Marc-Gaspard Itard, n’i gaire que van sacher de cu vos parlo. E pasmens, siáu segur que n’avètz ausit parlar un jorn ò l’autre.

Après aguer fach ses estudis a Riès, puei a Tolon, Itard montet a París onte s’especialiset dins l’estudi dei sords e dei muts.

Es ansin que li fisèron un jorn de 1806 la reeducacion d’un enfant sauvagi, trobat dins Avairon, e que li avián mes Victor. Tot lo monde parlavon simplament dau « Sauvagi de l’Avairon », aqueu qu’en 1969 Truffaut ne’n faguet puei son filme « L’enfant sauvagi ».

Abalit, disián, per de lops, marchava e corriá coma eles e èra cubert de peus. Jamai posquet se tenir de’n pès e marchar coma un òme, e estraçava totei lei vèstits que li cargavon dessús.

D’abòr Itard lo penset sord : un còp de pistolet tirat a un mètre de sa tèsta li fasiá pas bolegar una aurelha. Mai un jorn aguet una idèia : prenguet una ponhada de fuèlhas de castanhiers, e lei fretet doçament dins sa man a mai de cent mètres d’eu. Aquí nòste « sauvagi » sautet en l’èr… Que lo còp de pistolet per eu voliá ren dire, mentre lo leugier fretadís d’unei fuèlhas de castanhiers sinhalava qu’una bèstia (una preda, ò un dangier bensai) se sarrava d’eu…

Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau volame
28/07/2008 - Per l’Agachaire

Decadí 10 de Messidòr : jorn dau Volame (en francés : « la faucille »). Dins lo nòrd de nòste despartament, es puslèu lo volam, dinc lo sud l’olame (oulame, aulame…).

Aquela aisina es encar pus vièlha que l’epòca neolitica : dejà avans, l’òme aviá imaginat de tancar e pegar de lamas de peirard dins de bastons fenduts, drechs ò tòrts, per segar d’èrbas sauvatjas…

Lei volames de nòstei grands èron de fèrre, e sovent s’estujavon dins una badòca per n’aparar lo talh, e pas se blessar. Per pas se ne’n talhar lei dets en seguent, rintravon sei quatre lòngs dets de l’autra man dins de « dedaus » de cana, sovent estacats l’un a l’autre amb una ficèla, per pas lo cercar dins lei restobles s’un tombava.

Ben entendut cada dalhaire ò segaire aviá penjat a sa cencha una bana (un « culhier » quand èra de metau) onte sa pèira d’amolar èra gardada dins una ponhada d’èrba banhada.

Ara qu’es estat conservat lo pus sovent per decorar una paret ò una chaminèia, lo nom s’ei gardat dins aqueu d’una salada : lo sautolame, que sa fusta dura lo fasié sovent sautar (lei dedaus, aquí èron pas de rèsta !).

Autre tèmps, tot plen de provèrbis lo citavon. Per parlar de quauqu’un ò de quauqua ren de tòrt l’òm disiá : « Ei drech coma un volame ! »... O d’un feniantàs : « Es en fatiga coma lei volames a Novè… »
Retour au choix des chroniques
Ceba ò seba ?
21/06/2008 - Per l’Agachaire

Aqueste 3 de Messidòr, la Republica festeja la Ceba. E ei ben tot ce nos dona encuei : una ceba per nos far plorar !

Après que nòstei deputats, elegits de la Nacion au sufragi universau, aguèsson decidit, quasiment a l’unanimitat, de reconóisser dins la Constitucion que lei lengas regionalas èron una part de nòste patrimòni nacionau, vaquí que l’Acadèmia francesa vèn d’anar còntra. Sa representativitat es conoissuda : son 40, nomats per ses collègas. Lo darrier elegit d’aquest an, un avesque que de segur degun n’a jamai ausit parlar, a reculhit 18 votz, ce que ne’n fai per ara lo melhor elegit de l'an…

Sa secretairitz perpetuala, la mai afogada dins aqueste combat reaccionari, Hélène Carrère d’Encausse, deuriá se despachar de chanjar son nom, que pude qu’entròna sa vièlha lenga d’òc, per se faire rebatejar « Hélène Rue du Plateau Calcaire » : seriá ansin en acòrdi ambé ses idèias…

Parlarem pas aicí de la representativitat dei senators, que sa majoritat de drecha (eternala per son mòde d’eleccion) s’ei despachada de seguir la « Rue du Plateau Calcaire ». Aquí avèm plus qu’una enveja. Promier de dire seba : n’i a pron d’aquelei santibèlis que, vestits de vèrd ò non, ne’n son encar un còp a massacrar nòstei lengas. E en segond d’esperar que lo darrier mot revengue enfin ais elegits dau pòble. 
Retour au choix des chroniques

Lo jorn dau Jaussemin
14/06/2008 - Per l’Agachaire 

Salut e fraternitat, ciutadans ! Siam encuei lo Sextidí 26 de Prairial de l’an 216 de la Republica, e festegèm lo Jaussemin.

Ara, aquela flor tant perfumada de nòstei jardins es plus gaire conoissuda que per perfumar lo tè, mai autre tèmps aviá tot plen d’emplecs.

 Dins la lenga promier, onte lei « jaussemins » èron les promiers peus blancs (coma pereu lei « margaridetas »). Se disiá encara d’un vièlh que corriá totjorn a l’après dei joinei filhas : « Fai te far culhir tei jaussemins per d’autrei !... » 

Serviá puei dins mantuna causa. Lei fustas de jaussemin èron utilisadas per faire de canons de pipa. E Onorat nos apren pereu, en mai d’aqueles informacions que dona Mistral, qu’aquelei fustas servián tanben a fabricar les arèscles dei breç. Que dessús l’òm plaçava puei una tela, un lençòu ò una flaçada per que la lutz empache pas lo pichòt de dormir ; ò encara una gaza per l’aparar dei moscas ò dei moissaus.

Oblidarem pas enfin lo promier coblet de la magnifica cançon reculhida en son tèmps aicí per Damàs Arbaud : « Per un dimenge de matin, Ai pres les claus de mon jardin, Per ne’n culhir la vïoleta, la blanca flor dau jaussemin, Per ne’n fair’un boque’a ma mia, Avans de sortir dau jardin. » Ei lo jorn ò jamai de la cantar…

Retour au choix des chroniques

Sant Amand
06/06/2008 - Per l’Agachaire
Encuei, a Clamensana, fan son romavatge a la vièlha capèla de Sant-Amand, quilhada en montanha a doas oras luenh. Mai coma sant Amand es un sant ara pron oblidat, es aicí l’ocasion de ne’n dire quauquei mots.

A viscut au mitan dau sègle VII e, fiu de bòna familha, se faguet monge encar joine. Sei miracles son sovent pron estonants. Ansin un jorn, en Gasconha, un jonglaire se garçava d’eu e de ses predicacions. Subran, un demòni ne’n prenguet possession, e nòste jonglaire comencet a s’estraçar ambé sei dents, crident que veniá de faire injùria a un òme de Dieu. La Legenda Daurada, que o cònta, nos ditz pas jusqu’onte anet lo jonglaire dins son operacion… 

Un autre còp, vouguet far bastir un convent dins un endrech qu’agradava pas a l’avesque dau luec. Mandet de serviciaus per menar nòste sant dins un canton, disiá, encar pus bèu per l’establir. Amand aviá comprés, mai coma se sentiá de faire lo martiri, se laisset menar a la cima d’una montanha, onte les òmes de l’avesque lo devián tuar. Mai subran una pluèia e una nèbla tant espessas tapèron la montanha, que lei serviciaus episcopaus se vesián plus de l’un a l’autre… Pensent que n’anavon crebar, se botèron d’a genolhs ais pès de sant Amand, que faguet lèu tornar lo soleu, e lei serviciaus se’n tornèron coma èron venguts…

Rèsta plus que d’esperar qu’encuei, a Clamensana, lo tèmps siegue un pauc pus bèu…

Retour au choix des chroniques
Plòu, plòu...
31/05/2008 - Per l’Agachaire
Quand èro pichòt, tre que tombava d'aiga cantaviam a Forcauquier : « Plòu, plòu, de faiòus, la galina, la galina ; plòu, plòu, de faiòus, la galina tomba au sòu. » Mai d'autrei disián : « Plòu, plòu, de faiòus, la limaça, la limaça ; plòu, plòu, de faiòus, la limaça m'a fach paur. » 

A Lardièrs cantavon puslèu : « Plòu, plòu, plòu, tomba de faiòus ; plòu, plòu, plòu, tomba de castanhas : Madama se banha. ». A Lus disián : « Plòu, plòu, deman plòu, la setmana, la setmana ; plòu, plòu, deman plòu, la setmana es au sòu. » A Castelana èra : « Plòu, plòu, plòu, de banetas e de faiòus. » 

Quand èra just una pichòta raissa, disiam : « A pissat un garri. ». Quand èra gròssa, bramaviam : « Aqueu còp, tomba de pèiras de molin ! » 

Aqueste mes de mai, ambé quauquei jorns de soleu que semblava pas tròp de comprendre ce que veniá faire aquí, avèm tot agut : de garris ambé de gròssas incontinéncias d'urina, e de pèiras de molins que, de còps que i a, tombavon en meme temps les pèiras, lo molin, emai tota l'aiga de la resclausa. 

E coma lo començament de junh que nos prometon s'anóncia gaire melhor, tant faudrà s'inventar d'expressions novèlas. Bensai : « Totara nos tomba dessús lo prètz dau gasòli... »

Retour au choix des chroniques
Nòstei lengas e la Constitucion
24/05/2008 - Per l’Agachaire

Quand ai entendut aquò a la television, aviáu de mau a l’i crèire. Mai « La Provence » disiá parier. Alòr siáu anat sus lo Net, ai picat : « Langues régionales et Constitution », e ai vist aparèisser 74 700 paginas… Coma pas revenir sus aquel eveniment istoric ?

Aqueste dijòus, un amendament suspresa èra despausat per lo president UMP de la Comission dei Lèis que demandava, dins l’encastre dau projècte de reforma des institucions, la reconoissença dei lengas regionalas dins la Constitucion, en apondent a l’article 1 que fai dau francés la lenga de la Republica la frasa : « Les langues régionales appartiennent au patrimoine de la Nation. »

L’Assemblada nacionala diguet de òc quasiment a l’unanimitat, e a 16 oras 47 son president anonciava : « L’amendement est adopté. » La Gàrdia dei Sagèus prenguet la paraula per se l’i dire « favorable ». De deputats de totei les partits manifestèron alora sa satisfaccion, e sovent sa lònga lucha per n’arribar aquí. Per lo promier còp dins l’istòria de la Republica, una immensa majoritat de deputats veniá de s’entendre sus aqueu ponch.

Rèsta ara a faire adoptar aquela mesura per lo Congrès, mai l’òm vei mau sus aqueu ponch lo Senat s’opausar ai deputats. Lei rasons d’un tau cambiament, refusat encara fai d’unei setmanas ? Bensai quauque filme en picard…

Retour au choix des chroniques
Lo rite de la Copa Santa
10/05/2008 - Per l’Agachaire 

Lei Felibres venguts de totei les païs de la lenga d’òc tènon, coma l’òm saup, aquesta dimenjada a Grèus son congrès annuau de la Santa-Estèla. Encuei passarà de man en man, e de boca en boca, la Copa donada per les Catalans en sovenir de l’ospitalitat ofèrta per les Provençaus a son poëta exiliat, Victor Balaguer. Mai es que totes aqueles que l’i beuràn conoisson l’origina d’aquesta tradicion ?

Es pasmens pron extraordinària, bòrd que la devem a… la franc-maçonariá irlandesa !...

Pron sabon pasmens qu’ei lo fastuós felibre irlandés William Bonaparte-Wyse que ne’n fuguet l’iniciator (coma dau culte de santa Estèla). De’n promier, dins una taulejada que donet a Fònt-Segunha lo 30 de mai de 1867, en preséncia de 26 poëtas occitans e 4 catalans (Balaguer comprés), lo castèu-nòu-dau-papa fuguet chausit coma « vin dei Felibres ». Se l’i brindet fòrça e, segon Ròca-Ferrier, es ailà « que s’accomplit la transformation de nos anciens toasts ».

La cançon de la Copa fuguet escricha per Mistral lo 30 de julhet d’après. Lèu Bonaparte-Wyse la faguet virar dins lei fèstas felibrencas, per l’i beure a-de-reng, segon lo rituau observat dins les acamps de sa Lòtja irlandesa. Mai la promièra Santa-Estèla onte la ceremoniá s’instalet sota sa forma complèta fuguet en Avinhon lo 21 de mai de 1876. Duret… 11 oras de tèmps !

Retour au choix des chroniques
La Santa-Crotz
03/05/2008 - Per l’Agachaire 

Cada an au 3 de mai, la Glèisa catolica festeja « l’Invencion de la Crotz ». Segon sa tradicion, ei lo jorn de l’annada 326 que santa Elena, la maire dau promier emperaire crestian, Constantin, l’auriá descuberta dins un romavagi en Palestina, a l’emplaçament dau calvari dau Crist. Dins la cançon « Lo promeirenc principi », reculhida per lo Manosquin Damàs Arbaud, sortiá dau cran d’Adam e èra de tres fustas : pauma, autciprès e olivier.

Les Provençaus sònon aqueu jorn la Fèsta de la Crotz, la Crotz dau mes de Mai, lo Jorn de la Crotz, ò encara la Santa-Crotz. Es un dei jorns que devon ben regardar lo temps que fai. Bòn ò, au contrari, marrit, lei recòrdas seràn ufanosas, ò catastroficas. An mes aquò en provèrbi : « Santa-Crotz empòrta tot, ò laissa tot ».

S’au matin d’aqueste jorn lo temps es ime, fau pas marchar dins lei champs, de paur de donar lo rovilh (« la rouille » en francés) a la vegetacion. Curiosament, lei Romans o cresién dejà, que festejavon per aquò Robigús, companhon de Flòra, dins sei Floraliás dau 28 d’abriu au 3 de mai…

La tradicion provençala li a aponduch d’autres crèires. Aquela Crotz d’aquí (e pas una autra), pòt cochar mauparadas e malautiás. Pòt pereu servir còntra lei sèrps e lo tròn, en l’invoquent, tre que se manifèston, en diant : « Santa-Crotz dau tres de Mai ! »

Cesaire e la Negritud
12/04/2008 - Per l’Agachaire 

Ara que tota l’Intelligentsia francesa, de la Drecha a la Senèstra, trena una corona de baguier giganta au grand escrivan e òme politic antilhés defuntat, que n’i a que demandon tre ara que se ne’n placèsse lei cèndres au Panteon, es pas vouguer li ne’n levar quauquei fuelhas que de faire unei remarcas.

Cesaire aguet dins sa vida doas bonei fortunas. La promièra es que naisset en 1913. Son idèia de Negritud es ansin contemporana de la descolonisacion, et posquet faire flòri amb ela e li portar sa pèira. Encuei, fuguèsse un jove Martiniqués, de tot segur qu’aqueu concèpte seriá unanimament criticat, e enterrat sota l’acusacion de « comunitarisme »…

La segonda es que sa chausida fuguet d’escriure dins la lenga francesa, e pas dins aquela de son païs, la creòla. Ansin, les escrivans de Paris lo recebèron coma un d’entre eles, e mai des pus grands. Aguèsse fach la chausida invèrsa (probable aquela que, jove, fariá encuei) que degun n’auriá jamai entendut parlar. E siáu segur que conoissetz pas lei noms de ses compatriòtas d’ara coma Confiant (qu’escriu pasmens dins lei doas lengas), e encar mens de Gratiant ò de Rupaire (que pasmens ses publicacions son bilingües)…

Basta : l’an bèla de celebrar sa Negritud, mai per la França, lo bòn Negre ei sempre, encuei coma aièr, aqueu qu’escriu en francés…

« Couil-os-ti », qu’es aquò ?
12/04/2008 - Per l’Agachaire

Dins lo filme de Dany Boon, l’i a doas causas paradoxalas. La promièra, es que l’essenciau n’es estat virat dins una vila que lo monde l’i parlon pas lo Ch’ti, mai lo Flamand… La segonda es que, en defòra de dos personagis ben tipats (un vièlh e un gendarma : Galabrú e Bossò), lei gents dau Sud parlon totes ponchut…

Mai l’i a encar mai… Dins la scèna d’antologia onte Dany Boon e ses collègas donon a Kad Merad sa promièra leiçon de Ch’ti, eu demanda la revirada de mots francés, e dins lo nombre n’i a un, « putain », que ne’n dona eu sa traduccion « sudista ». Aquí l’òm entende quauqua ren coma « couil-os-ti », (ò « couille-hostie », qu’a degut far pensar a d’unes au celèbre « Tabernacle ! » canadian)... Ieu ai carculat un moment ce que voliá ben dire aquò. Jusqu’au moment que me siáu avisat qu’èra nòste « colhòsti », prononciat a la parisenca… Avién degut li escriure aquò « couillòsti », ò bensai « couillosti », e degun per li ne’n donar la prononciacion. Me demando ben quant de gents dau Miegjorn l’auràn conoissut, prononciat ansin…

Lo jorn que lo filme passarà a la television, seriá ben qu’entre temps quauqu’un expliquèsse aquò a Dany Boon, e que fague corregir aquela deca. E s’a pas son adreiça, aurà que de metre : « A Dany Boon, Aquí-ont-es, França ». De tot segur que La Pòsta trobarà…

Benvenguda …
05/04/2008 - Per l’Agachaire

Enfin ! Per lo promier còp, una bandièra racista debanada per d’unei suportaires dau PSG es estada presa au seriós. Es puei pasmens pas sa promièra, e degun diguet tròp ren quand aculhiguèron l’OM amb una plancarda : « Marseille, sida de la France »… 

Mai aquí an mau capitat. Se ne’n son pres, a travèrs dau títol d’un filme, que tota la França es en trin de se li reconóisser (ò de se l’i pantaiar), a tota una region francesa. E aquò davant lo president de la Republica, la ministra de la Justícia e aqueu des Espòrts. La copa èra versanta, que o èra pas, sembla, tant que s’acontentavon de se’n prendre a de Negres, d’Arabis, ò de Marselhés… 

De segur que totei lei suportaires de Lens ò de Marselha son pas totjorn d’angis nimai. Pasmens degun pòt imaginar qu’un d’aquestes aguèsse, un jorn, aculhit lo PSG en debanent un eslogan qu’auriá dich : « Racistes, salauds, fachos, Bienvenue chez les Parigots »... Sabon perfiechament, eles, que les Parisencs son pas totes ansin, eles qu’an sachut, per lo segond còp, se donar coma promier cònse un Bertrand Delanoë… 

Mai aquò mòstra ben la natura fonsa dau racisme : Negre ò Ch’ti, per eles aquò’s parier… Tota diferéncia li ei bòna per estalar son òdi. Fem lo vòt qu’aquesta fes la sanccion siegue a la nautor de l’insulta, e arrestèsse enfin tota manifestacion d’aquela mena !

Fuguessiam Tibetencs…
29/03/2008 - Per l’Agachaire

Lei Juecs olimpics chinés se sarron, e lei manifestacions de Lassà fan tornar prendre consciéncia a l’Occident que, fai 50 ans pasmens, la China a mes la man sus lo Tibet e, subretot, assaja de ne’n destruire la lenga e la cultura. De segur les protestacions occidentalas an jamai mancat, e lo Dalai Lamà es estat recebut mai ò mens oficialament per fòrça païs. Mai davant lo mercat chinés que les espèra, quant n’i a que l’an ignorat, ò recebut entre doas pòrtas ?

Ara, pasmens, l’ipocrisia es plus possibla. Parlem pas de « boycòt » (lo Dalai Lamà o refusa), que seriá demandar ais esportius lo coragi que ses òmes politics an pas sovent agut. Mai la solucion de refusar, per lei representants des Estats, de participar a la ceremoniá inaugurala, seriá una bèla ocasion de mostrar a la China sa desaprobacion. S’a pas comprés ela avans que, pasmens, lei revindicacions dau Dalai Lamà se pòdon acceptar, e que lo manten de la cultura tibetenca empachariá pas lo rèsta de la China de far ses afaires…

Una posicion qu’esperèm totes aicí serà aquela de nòste president. O ben l’i anarà, e aurem un còp de mai vergonha d’èstre Francés. O ben l’i anarà pas, e serà lo moment de li rapelar que l’i a pas que la China qu’empacha de pòbles de viure sa lenga e sa cultura. N’i a un autre pas luenh, e que li dién la França…
Fuguessiam Tibetencs…

Retour au choix des chroniques
Lo darrier « Pelós »
22/03/2008 - Per l’Agachaire

Aquesta setmana, la França enterrava son darrier « Pelós » de la Guèrra de 14. Se sonava Ponticelli, e èra un Italian… Dins lo temps que siam, onte « l’estrangier » ei vengut la figura de quauqu’un que fau se despachar de garçar defòra s’a rintrat, e empachar de rintrar se o vouguèsse, vaquí una bèla leiçon que nos dona l’Istòria ! 

E se vos disiáu que la maja part d’aquelei sordats que se son batuts per la França, entre 1914 e 1918, èron d’estrangiers ? Parlarai pas aicí dei Legionaris coma Ponticelli. Oblidarai encara mens totes aqueles tropas vengudas de nòstes Coloniás, que l’òm comença a pena de s’avisar de l’injustícia que li fuguet puei facha, toquent ses pensions de Guèrra. Encara que tot aquò comença a faire dejà pron de monde.

Mai les autres ? Quant n’i aviá au Frònt qu’èron pas « d’estrangiers dau dedins » ? Cu saup encuei que totes aqueles païsans, levats de sa tèrra de Bretanha, dau Païs Basco ò dau monde d’òc, e pereu de tant de províncias d’oïl, parlavon pas francés, mai sa lenga, còrsa ò picarda ? N’avián bensai aprés un pauc, de la lenga de París, a còps de punicions divèrsas (que sovent serián ara qualificadas de « torturas »), aquò dins lo gaire de temps qu’avián passat a l’escòla ; mai un còp dintrats, e pron lèu a l’epòca, dins lo monde dau travalh, s’èron despachats de l’oblidar…

Retour au choix des chroniques
Lo jorn de l’Avelanier
16/02/2008 - Per l’Agachaire

Passat lo jorn de l’an chinés (emai lo tibetenc, qu’aquest an tombavon ensems, mai que per elei, rintravon pas dins l’an dau Garri, mai dins aqueu de la Rata…), anem tornar un pauc a nòste vièlh calendier republican, que festeja eu, aqueste Septidí 27 de Pluviòsa de son an 216, l’Avelanier, en francés « noisetier », mai que se sòna pereu « coudrier ». 

Remarcarem d’en promier que, s’aquel aubre a sa festa, sa frucha n’a una autra. Probablament que nòstei revolucionaris avián en tèsta doas causas diferentas : l’avelana, que se manja, e l’avelanier, conoissut subretot autre temps per sa bròca en forma de Y, que serviá a devinhar l’aiga, e pereu de molons d’autres causas.

Dins les practicas lei mai ancianament atestadas, permetiá de trobar l’aur e l’argent esconduts sota la tèrra, les tresaurs en generau, e tanben a reconóisser lei mensongiers…

Ei ben daumatge qu’aquelei sachers tradicionaus se siegon ara pron perduts, en defòra dei cercaires d’aiga. Perqué sabo pas vos, mai ieu, dins d’unei vilas de França en generau, e dins nòste despartament coma dins pron d’autrei, n’i auriá pas de tròp d’una bròca d’avelanier, d’un pendula, des cartas, dau taròt, e d’una bòcha de cristau per l’i conóisser ses pichòts dins pron dei listas de nòstei municipalas que vènon…

Retour au choix des chroniques
Sant Audoard e lo rubí
13/10/2007 - Per l’Agachaire

Ai ai ai !... Lo pus celèbre sant dau jorn es un sant anglés, emai qu’èra rèi d’Anglatèrra au sègle XI… Es que vai sostenir d’amont d’aut, esto sera, l’equipa anglesa de rubí ?

Bota, es puei pas tant segur qu’aquò…  « Saint Edward » èra per sa maire felen d’un duc de Normandia, e es ailà que passet son enfança. Vengut rèi se maridet per rasons diplomaticas, mai dejà fòrça mai interessat a la religion qu’ai fremas e a la politica, visquet en celibatari e adonc aguet gis de descendéncia… Es per aquò qu’aviá promés, se ditz, son reiaume a son parent, lo duc Guilhem de Normandia. De tot biais, a la mòrt d’Audoard, Guilhem e sei Normands, coma se saup, envasiguèron l’Anglatèrra. Alora, es qu’ei lo camp francés que sostendrà anuech « Saint Edouard » ?

Aquí onte les causas se complicon, es que lo rubí, coma sabem totes, es un espòrt mai que mai occitan, e que nòstei Blus son subretot d’òmes d’òc. E les Anglés an reinat lòngtemps en Aquitània, païs de rubí se n’ia, e l’i an laissat de bòns sovenirs. Es que « saint Edward », que visquet l’i a tant de temps, vai pas considerar Occitans e Anglés coma de compatriòtas, que lo Normandista qu’èra metrà benlèu dins la mema banasta e, per pas chausir, lei menarà a l’egalitat  ?

Tant vau dire que degun saup quunta dei doas equipas voudrà faire ganhar encuei lo sant dau jorn…

Retour au choix des chroniques
Lo jorn dau Pijon
14/04/2007 - Per l’Agachaire
D’abòrd que, despuei quauques temps, se parla fòrça dins l’espaci public dei valors republicanas tradicionalas, seriá bensai lo moment de tornar un pauc au calendier que, au temps onte la Marselhesa èra una cançon novèla, la Republica aviá mes en plaça. E que, se le voliam seguir, nos metriá encuei au 25 de Germinal, jorn consacrat au Pijon.

Qu’aqueu jorn siegue ben plaçat dins l’annada, aquò fai gis de dobte : aquesta setmana, en anent ramassar d’ensaladas champanèlas, just avans que montèsson, ai entendut cantar per lo promier còp lo favard : lo pijon sauvatgi. E ai poscut verificar, una fes de mai, que prononciava ben les paraulas qu’entende dins son cant nòsta tradicion populara : « Justícia, monsur… Justícia, monsur… Just !... »

Paraulas de circonstàncias ? Que la fèsta dau Pijon tombèsse en plen dins lo periòde electorau que vivèm, de tot segur qu’es un còp d’asard… D’autant que prendre quauqu’un per un pijon es pas una expression occitana. Mai n’avèm pasmens una que n’es pas talament luencha : de quauqu’un qu’es un pauc tòti, l’òm ne’n ditz que li fan « crèire que les pijons teton »… E que de bèles paraulas que cercon d’engarçar lo monde, li diam de « tetar-doç ».  Mai faudriá vertadierament aguer l’esperit ben mau plaçat per faire un rapòrt entre lei dos… Just !...

Retour au choix des chroniques
Lo francés
31/03/2007 - Per l’Agachaire
Per un còp, es pas de la lenga nòsta que vos vau parlar, mai dau francés. Sabètz qu’un de nòstes candidats a la presidenciala nos promete, se passa, d’oblitjar lei familhas que vòlon venir restar en França a sacher promier lo francés. Ieu per ieu, podrai jamai oblidar que, s’aquela lèi aviá existit a temps passat, seriáu pas’quí a vos escriure. Que, de mes quatre grands, n’i a pas un que lo francés èra sa lenga mairala… 

Dau costat de ma maire, mon grand Ròcha èra naissut a Forcauquier en 1889, a una epòca e dins un mitan onte la lenga d’òc èra la sola emplegada. Aviá maridat ma grand, filha Janetti, de 89 pereu, naissuda en mai de gents totei dos venguts, cochats per la misèria, de la region de Modena, e que s’èron integrats en passent de l’italian a l’occitan…

Dau costat de mon paire, es encar pièger : lei Royer, Lorrens de la Mosèla francica, parlavon lo « platt » de natura, e en mai d’aquò avián conoissut que l’escòla alemanda… (E mon paire encara, qu’èra de 1915, èra naissut Alemand…) Quand l’Alsaça-Lorrena fuguet tornarmai francesa en 1919, aguèsson fach passar a sa populacion l’examen de francés previst per lo candidat que disiáu, quant n’i auriá agut per lo capitar ? Adonc son de molonadas, francesas de còr mai pas de lenga, qu’aurián expulsat de l’autre costat dau Ren…

Retour au choix des chroniques
A prepaus de drapèus
31/03/2007 - Per l’Agachaire
Vos disiáu, fai doas setmanas, que les organisators de la còntra-manifestacion arlatenca avián inventat, per justificar son oposicion au recampament unitari felibres-occitanistas de Besièrs per la defensa de la lenga d’òc, que les occitanistas volián impausar a totei lei municipis de Provença d’auborar au fronton de sa comuna lo drapèu lengadocian ambé la crotz « de Tolosa »... 

E que l’amusant es qu’aqueles arlèris demandavon elei : « La pauso dóu drapèu prouvençau, dins lis coumuno, dins lis endré publi, dins lis entre-presso... »

Sembla bèn qu’en aqueste moment, siegon pas lei solets d’aguer d’idèas de drapèus plen la tèsta. Despuei, la Segolena a dich que voliá, ela, que cada Francés aguèsse a son ostau la bandièra nacionala ambé ses tres colors. E lo Bové de li respòndre que, eu, li agradava mai lo drapèu pacifista, ambé lei sèt colors de l’arc-de-seda.

Se fèm lo còmpte, tota comuna, ò tot ostau, que se sentiriá en meme temps occitan, provençau, francés, e pacifista, auriá lèu a son budget de gròssas despensas de drapèus… E veiriá son bastiment embalat  coma un monument a la manièra de Cristo… O, per lo mens, la mendra carrièra de nòstei vilatgis prendriá d’èrs napolitans, onte lei bugadas secon encara ai fenèstras… Seriá bensai polit, mai lei jorns de mistrau, de tot segur que vaudriá mielhs evitar de metre lo nas defòra…
Amen !
24/03/2007 - Per l’Agachaire
Aquesto còp la messa ei dicha. 20 000 a Besièrs, gaire mai de 1000 en Arle. Sabo pas se n’i avié fòrça, de Bas-Aupencs, qu’èron anats arletejar, mai a Besièrs l’i èron en massa, e lo sosten de ses elegits (nòste Consèu generau dins sa totalitat, sensa parlar dau vici-president de la Region) li fasié pas fauta.

E davans la molonada besierenca, ei lo capolier dau Felibrige que fuguet lo mai aplaudit. Fau dire que sa proclamacion de l’unitat de la lenga nòsta èra d’una clartat perfiecha, onte cada occitanista, coma cada felibre, podié que se retrobar d’a fons.

De l’autre costat, les avètz vistas a la television, lo sera, aqueles paures Arlatencas, que lo jornalista li demandava tot simpletament se parlavon provençau ? E bè non… E quasi se n’estonavon d’una demanda tant curiosa ! Volètz mon avejaire ? Farién mielhs de se metre en « jeans », emai ambé l’estring que passèsse un pauc, que de tant s’enribanar per franchimandejar…

Disiam a temps passat : « Lei Gavòts an de grossier que la rauba ». Autrament dich son vièstit, qu’eriam de monde paure dins nòstei montanhas. En sens contrari, ara la pròva ei facha : les Arlatencas an de provençau que lo riban… E d’abòrd que se son fachas representar amb aqueu riban estacat davans la boca, que lo levèsson plus : ansin les empacharà de desparlar…
Retour